Tíminn - 13.07.1991, Blaðsíða 3

Laugardagur 13. júlí 1991
HELGIN
11
hann ristir ekki djúpt, heldur liggur
mönnum þau ósköp á að skilja. í
þeirri afstöðu verður hinn málsaðil-
inn ekki var við neitt stolt, honum
finnst hún jafnvel uppáþrengjandi
eða einbert yfirskin — ef hún bendir
hvorki til þess að menn viti neitt að
gagni né vilji leggja neitt af mörkum.
Mjög vingjamleg og föðurleg afstaða
sem ekki ber þó vitni neinni þekkingu
á aðstæðum og er einkennandi fyrir
Stórdani.
Hæðnin sem á var minnst er ekki
eingöngu skemmtiatriði, hin óvin-
samlega söguskoðun ekki marklaust
hjal. Viðhorf sem ekki eru laus við
gremju eru útbreiddari nú en áður, ef
nokkuð er, og hinar rómantísku goð-
sagnir hlífa engum. Enginn öðlast
réttan skilning með því að láta ótak-
markaðan skilning sífellt víkja fyrir
þeim. Danir ættu að gera sér ljóst
hvaða sögulegum staðreyndum þeir
geta alls ekki borið á móti og hvetju
þeir geta ekki kyngt með neinni sann-
gimi.
Um það er að ræða hvemig segja
skuli sögu liðins tíma. Ef til vill verð-
ur það aldrei unnt án þess að eitthvað
beri á milli, enda væri það líklega
tæpast æskilegt, en kannske mætti
komast svo langt með því að ræða
málið að fáránleg ósanngimi yrði úr
sögunni eftir það og frjórri umræður
gætu hafist, þar sem málsaðilar virtu
sjónanuið hvors annars. Sem stendur
geta íslendingar og Færeyingar ekk-
ert danskt sjónarmið virt, því að það
er ekki til.
Hver einstaklingur verður að mynda
sér skoðun sjálfur. Það er hverfandi
lítið sem Danir hafa skrifað á seinni
ámm um sambandið við þjóðimar í
Norður-Atlantshafi. Flest sem stend-
ur í alfræðiritum okkar og handbók-
um um samband Danmerkur og ís-
lands er eftir íslendinga, tíðum lærða
menn, sem Iesandinn ber traust til.
En það er ekki danskt framlag og iðu-
lega brestur á að í þessum skrifum sé
sagan túlkuð þannig að einnig komi
fram hvaða áhrif viðhorf og ástand í
hinu gamla sambandsríki gátu haft á
gang mála.
Sögu handritanna í Danmörku hafa
íslendingar oftast skráð. Varla nægir
það til skýringar að Dönum hafi æv-
inlega verið það um megn; verið get-
ur að tillitssemi hafi valdið nokkru
um. En það er misskilningur að láta
hana alltaf ráða eða gera það jafnvel
að ófrávíkjanlegri reglu. í annarra
augum hlýtur það aukinheldur að líta
út sem kæruleysi. Einlægan áhuga
hlýtur þá Iíka að skorta.
Þegar öllu er á botninn hvolft vantar
okkur sögu hins gamla sambandsrík-
is, þótt hún nái yfir drjúgan helming
sögulegs tíma. Beinast lægi við að
danskir sagnfræðingar semdu hana.
Okkur ber ekki aðeins skylda til þess,
af því að hjá okkur hefur mikill hluti
heimildanna hrúgast upp, heldur af
því að ekki er við því að búast að
Norðmenn, íslendingar og Færeying-
ar finni neina hvöt hjá sér til þess að
fyrrabragði.
Þess konar saga ríkisins mundi ekki
leysa allan ágreining, heldur mundi
hún þvert á móti ýta undir ágreining
um einstök atriði á augabragði. En
hún er hið eina sem gæti gert okkur
leikmönnum kleift að mynda okkur
rökstudda skoðun á sekt og sakleysi í
sögulegum skilningi, óhjákvæmileg-
ur grundvöllur í óhjákvæmilegum
rökræðum.
Saga ríkisins getur á köflum orðið
heldur óskemmtileg lesning fyrir
okkur. Allar hliðar hinnar illræmdu,
dönsku einokunarverslunar á íslandi,
yfirgang stjómar og umboðsmanna,
spillingu og sleifarlaf verður að taka
með í reikninginn og meta það. Að
vissu marki verður að kveða upp
dóminn samkvæmt nútímahug-
myndum, annars verður hann
ómerkur. En í sögunni verður að taka
mið af því ástandi sem ríkti, þeim
skoðunum sem efstar voru á baugi og
þeim kostum sem fyrir hendi voru og
velja þurfti á milli. Hún verður að
greina sundur ákærumar áður en
dómur verður felldur. Þegar forfeður
okkar eiga vöm skilið verður að verja
þá.
Skiljanlegt er að sagnffæðingar okk-
ar hafa látið sig mestu varða sögu
hins núverandi danska ríkis. En ann-
að eigum við heldur varla. Það er
margt sem rykfellur í hillunum. Tkk-
mörkunin elur af sér ákveðna sögu-
sýn, fólk skemmtir sér við sögu sem
ekki geymir ýkja margar lýsingar á ill-
verkum Dana. Mörgum dönskum
leikmönnum hættir þess vegna til
þess að ruglast í ríminu þegar þeim
berst til eyma að Danir hafi í fimm
aldir farið um með brauki og bramli á
Norður-Atlantshafi og fyrstu fjórar
aldimar í Noregi líka.
Dani sem lendir í umræðum um
þetta og hvorki er betur né verr að sér
um það en gengur og gerist, hefur
hvorki skoðun á því né tiltækar heim-
ildir. En í þessum vanda getur verið
að honum detti í hug það snjallræði
að halda fram sömu skoðun og marg-
ir aðrir. Hann tekur undir skoðun
þess sem á hann ræðst og segin Já,
þetta voru afleitir tímar. Við bjuggum
sjálfir við kúgun og einræði og höfð-
um slæma konunga. Okkar saga er
nefnilega líka orðin mjög alþýðleg,
sem ekki ber að lasta hana sérstaklega
fyrir. En upp kemur ný hetjudýrkun,
lágstéttimar verða að hetjum. Allur
fjöldinn var jafnan saklaus og þegar
hann fékk völdin féll allt í ljúfa löð.
Við emm afkomendur þessara sak-
leysingja og getum skotið okkur und-
an allri ábyrgð.
Nokkuð er til í því. Að svo miklu
leyti sem saga okkar varðar ísland er
það vitaskuld staðreynd, sem ekki
verður gengið fram hjá að fulltrúar
almennings í Danmörku buðu ís-
lendingum fúllt sjálfstæði. Núver-
andi Dönum ber engin skylda til að
líta á söguna sem ófrágengið bók-
haldsdæmi. Það er fyrir löngu búið
að gera það upp. Arið 1917 buðu
Danir meira en meirihluti íslendinga
hafði nokkum tíma krafist og létu
þaðaf hendi 1918.
Sögulegt uppgjör við eldri tíma er á
hinn bóginn mál sem þeir Danir sem
nú eru uppi verða að leiða hugann að
og getur verið afar hollt og lærdóms-
ríkt — og nauðsynlegt fyrir þá að
gera. En þeim finnst það ekki koma
sér verulega við, ef hið alþýðlega við-
horf að almenningur hafi enga
ábyrgð borið á því sem áður gerðist,
er allsráðandi. Við unnum þá ekki
forfeðrum okkar sama stolts og
venjulegum óbreyttum Þjóðverjum
með því að gera þá samábyrga núna
eftir stríðið. Því er líka við að bæta að
í kjölfar almennrar þjóðarvakningar
fékk alþýða manna tilfinningu fyrir
þjóðemi annarra, sem ekki fóru held-
ur varhluta af vakningunni. Önnur
saga er það hvort fólk hefur upp og
ofan haft um þetta aðrar hugmyndir
en leiðtogamir forðum daga. Fyrir
því skortir allar sannanir, það verður
ekki einu sinni sannað að þær þjóðir
sem þetta kom fram við hafi hugsað
öðruvísi. Og af því að danska þjóðin
var ríkjandi þjóð í hinni sameigin-
legu sögu verður einnig að líta á
hana sem siðferðisheild í þeirri sögu
— og láta kóng og þegn deila ábyrgð-
inni. Saga ríkisins er sagan um verk
forfeðranna.
Þótt við gerum ekki meira en að
einangra þennan liðna tíma, þegar
ríkið var stærra en nú, vantar mikil-
væga þætti í okkar gamla þjóðarsvip.
Ef lagt er siðferðilegt mat á sögu rík-
isins mun sumt ófagurt koma á dag-
inn og sumt beinlínis fráhrindandi,
en við það fær hún ef til vill mennsk-
ari svip sem gerir hana síst minna
virði. Og það eru ekki einungis ill-
verk og óhugnaður sem þá koma í
ljós. Naumast hefur í þá daga verið
til ríki manna af ólíku þjóðemi né
hafa jafn lengi farið sögur af öðru í
okkar heimshluta, þar sem eins
ólíku var saman að jafna um þann
her sem átti að halda því saman og
verja það. Það vom ekki fjölmennar
sveitir sem sendar vom frá Dan-
mörku til íslands. Og þótt skoskar
herdeildir úthelltu blóði sínu fyrir
England hvarvetna á jarðríki, man
ég ekki eftir að hafa heyrt þess getið
að íslendingum hafi verið skipað að
ganga í landher og flota með al-
mennu herútboði.
Hér hefur verið vakið máls á öðm
viðhorfi en því sem oftast heyrist.
Ekki er víst að saga ríkisins yrði
miklu efnismeiri þótt það fengi að
njóta sín, en það er óhjákvæmilegt
að taka það með í reikninginn, ef sú
meginhugmynd, sem lögð verður til
gmndvallar á að vera rétt. Það má
ekki gleyma því sem ekki gerðist en
hefði getað gersL
Skíp með klakasýldan
reiöa
Frá tilfinningasjónarmiði er afar vel
skiljanlegt að önnur söguskoðun sé
nú ríkjandi hjá Atlantshafsþjóðun-
um, sem tilheyrðu hinu gamla ríki.
„íslandsklukkan" er beinlínis af
henni sprottin að svo miklu leyti sem
segja má að skáldsaga lifi og hrærist á
sögunni. Ósjálfrátt hvarflar að mönn-
um að forfeður íslendinga hafi í
hjarta sínu verið sömu skoðunar og
afkomendur þeirra nú. Sú hugmynd
að sjálfstæði hefði getað fengist
miklu fyrr en raun varð á veldur því
hve harður dómur er kveðinn upp
um liðna tíma.
Og f sameiginlegri sögu ríkisins
þyrfti að rannsaka í fúllri alvöm
hvort sá kostur var forðum fyrir
hendi. Til þess að unnt sé að bera
fram fullgildar ásakanir í garð Dana
fyrir stjóm þeirra, verður hins vegar
að sýna ótvírætt fram á það áður, að
almenn sjálfstæðisbarátta hafi verið
háð leynt eða ljóst í þessum efnum
getum við ekki heimtað meira af for-
feðmm okkar en íslendingar gerðu á
hverjum tíma. Gerðu þeir uppreisn?
Úr 500 ára langri sögu hins gamla
ríkis er að minnsta kosti ekki vitað
um nema tvær fjöldauppreisnir, sem
mark er á takandi. í bæði skiptin
vom uppreisnarmennirnir danskir
bændur, sem oft hafa verið taldir
heldur þrjóskir, það vom þeir sem
vom að hrista af sér hlekkina. í því
máli er enn óvíst að öll kurl séu kom-
in til grafar. En í ríkissögu þyrfti að
gera ráð fyrir þeim möguleika, sem
upp hefði getað komið, að íslending-
ar og Færeyingar lentu undir yfirráð-
um annarra en Dana á þeim tíma er
þessar fámennu þjóðir stóðu verst að
vígi. Drottnaramir hefðu þá sjálfsagt
varla orðið norrænir. Hverjir? Að öll-
um líkindum Bretar. Hvert ætti þá að
leita fanga við sögulegan saman-
burð? Til næstu nágranna á Atlants-
hafi, íbúa Skotlands, Hjaltlands og
hinna eyjanna við norðanverða Skot-
landsströnd. Hvar er nú heimastjóm
þeirra? Hvar er þjóðtunga þeirra,
bókmenntir? í Norður-Atlantshafi er
það enn við lýði sem hinir glötuðu.
Hvað veldur? Er þorandi að nefna
danska flotann? Hann var sterkur
öldum saman. Má gera því skóna að
skárra hafi þótt að verða af þvf sem
eftir var að slægjast í Norður-Atlants-
hafi, en að eiga á hættu að tapa sjó-
ormstu við hann? Nú má það heita
gleymt, allt að því fyrirlitlegt talið að
rifja það upp að öldum saman sigldu
herskip með klakasýldan reiða um
Norðurhöf. An þeirra væm kannske
færri söguleg vandamál til umræðu.
Á það má benda til umhugsunar.
ufms
AUKIN GÆDI - BETRA VERÐ
Getum boöiö takmarkaö magn afCLAAS R-46 1
20 x 120 á aðeins kr. 789.000.- Án vsk.
• Rafstýring úr ekilshúsi fyrir net eða gam, gefur til kynna með
Ijósi og hljóðmerki þegar bagginn er tilbúinn. • Öflugur matari
aftan við sópvindu tryggir að hey stöðvast ekki í aöfærslustokki.
• Drifkeðjur af yfirstærð. • Sjálfvirk smuming. • Tvöfaldur bindi-
búnaður. • Netbinding fáanleg. • Baggasparkari. • Þrýstimælir
sem sýnir þéttleika baggans. • Hjólbarðar 11,5/80 x 15,3 eða
15,5/55x17.
--F ■■ .............. 1 --------------------------
I ár eru þessar vélar sérbúnar fyrír íslenskar
aðstæður.
Kynnið ykkurþann búnað sérstaklega.
Greiðslumöguleikar Ijölbreyttir.
Mlésúitjnti
HÖFÐABAKKA 9 112 REYKJAVÍK SÍMI91-670000