Tíminn - 03.08.1991, Blaðsíða 8

T
8 Tíminn
Laugardagur 3. ágúst 1991
Laugardagur 3. ágúst 1991
Tíminn 21

■■■................

..—..—— ..........- .■.— - ...............;
Árni Bergmann, ritstjóri Þjóðviljans, segir að hann hafi aðeins verið kommúnisti
á menntaskólaárunum og sendir þeim, sem kalla hann kommúnista, tóninn:
Kallaöu mig bara
komma ef þú vilt
Ámi Bergmann, ritstjóri Þjóðviljans, og
Bjöm Bjamason, alþingismaður og fyrmrn
aðstoðarritstjóri Morgunblaðsins, hafa upp
á síðkastið verið að kýta um það á síðum
málgagna sinna hvort og hverskonar
kommúnisti sá íyrrnefridi sé eða hafi verið.
Þessi ritdeila hefur komið mönnum
spánskt fyrir sjónir og lá því nokkuð beint
við að leita skýringa á henni. Ámi Berg-
mann er í helgarviðtali.
- Hvemig stendur á því að nú er verið að
ræða um það hvort þú sért kommúnisti?
Ég get ekki stjórnað því sem öðrum dett-
ur í hug. Mönnum er velkomið að kalla
mig komma eða hvað sem þeim sýnist.
Málið er að kommar em kallaðir þeir sem
em óþekkir í þjóðfélaginu á hverjum tíma.
Hér er hins vegar um það að ræða hvort að
það, sem ég kalla frekjudeild Morgunblaðs-
ins, fái í friði að ráða því hvað menn hugsa
og hafi hugsað. Ég get tekið annað dæmi,
sem er hliðstætt, úr Evrópuumræðunni.
Þeir, sem em mestir Evrópusinnar, em að
reyna að búa til þá fmynd með orðanotkun
og fleira, að þeir sem em á móti samning-
um um EES séu afdalamenn, íhaldsmenn
og þröngsýnir, meðan þeir sjálfir em hinir
framsýnu og framfarasinnuðu.
Málið er að Morgunblaðið og þessi deild,
sem ég kalla frekjudeild og Björn Bjama-
son er andlegur faðir hennar eins og er,
hefur aldrei viljað sætta sig við að það geti
verið til vinstri menn, rótæklingar eða
sósíalistar, sem em um leið mjög gagnrýn-
ir á ýmis gmndvallaratriði í hinu sovéska
skipulagi. Þeir hafa aldrei viljað viður-
kenna að þetta gæti verið til. Þetta er að
sumu leyti endurspeglun á aðstæðum
kalda stríðsins og þetta er ekki séríslenskt
fyrirbæri.
Þetta mynstur, sem er í gangi í þessum
umræddu skrifum, er að sá sem er ekki
með mér, hann er með andskotanum. Sá,
sem hefur t.d. verið gagnrýninn á utanrík-
isstefnu íslendinga, herstöðvapólitíkina eða
hvað það heitir, á samkvæmt því að vera
hliðhollur Rússum, hvað sem hann annars
segir um þeirra þjóðfélag. Þetta er mjög
gamalt og hefur alltaf verið svona. Þegar ís-
lendingar gengu í Nato 1949 þá mótmælti
því stór hópur, sem samanstóð m.a. af lítt
flokksbundnum menntamönnum. Þama
voru margir framsóknarmenn, einhverjir
alþýðuflokksmenn og fleiri sem vom líka á
móti Nato. Þeir stofnuðu með sér Þjóðvam-
arfélag. Það var tekinn alveg harður kúrs á
það, sérstaklega í Morgunblaðinu, að þessir
menn mættu ekki vera neitt annað en
handbendi kommúnista. Þessir þjóðemis-
sinnuðu menntamenn máttu ekki hafa
áhyggjur af menningu og hlutleysi og öðm
slíku á eigin forsendum. Séra Sigurbjöm
Einarsson, síðar biskup, var kallaður í
Morgunblaðinu Hinn smurði Moskvuag-
ent. Það tístir í hinum smurða Moskvuag-
ent, sagði í blaðinu. Þetta er hefð, sem hef-
ur aldrei rofnað, og Bjöm Bjamason er nú
fulltrúi hennar.
- Þú sagðir að menn mættu vel kalla þig
kommúnista, en ertu kommúnisti?
Það er orð sem hefúr ekki mikla merkingu
núorðið. Ég var kommúnisti þegar ég var í
menntaskóla, en strax og ég kom til Sovét-
ríkjanna og fór að læra þar, komust skóla-
bræður mínir fljótlega að því að það væri
eitthvað málum blandið. Þeir vorkenndu
mér aðallega fyrir hvað ég væri vitlaus í
fræðunum og sögðu að ég væri miklu frek-
ar aðeins bleikur. Þetta er líka spuming um
orðanotkun í pólitík á hverjum tíma og ekki
síður hvar í heiminum þú ert fæddur.
Ekki spuming um
að sakna eða ekki
- Virki sósíalismans er hmnið um alla
Austur-Evrópu og Sovétríkin virðast vera
að leysast upp. Saknarðu þessarar heims-
myndar?
Fyrir mig er þetta ekki spuming um að
sakna eða ekki. Um 1960, þegar ég var úti í
Sovétríkjunum, þá var ég ekki að hugsa um
þau sem fyrirmynd eða eitthvað þess háttar.
Þetta var fyrirbæri sem hafði þróast út frá
vissum aðstæðum. Afstaða mín, þegar ég
hafði verið þama um tíma f námi, var sú að
ég hafði samstöðu með þessu fólki sem ég
þekkti, vinum, fjölskyldu og kunningjum.
Maður tók mið af þeirra óskum og vonum.
Árið 1960 var mikið í gangi í Sovétríkjun-
um. Þá var Khrústsjov við völd og tími Sta-
líns heyrði sögunni til. Búið var að hleypa
fjölda fólks út úr fangelsum og mikil áaetl-
un var í gangi í húsnæðismálum, sem var
alstærsta málið sem snerti fólkið. Á þessum
tíma stóðu Sovétmenn Ameríkönum fram-
ar í geimferðum, sem gerði þá síðamefndu
verulega áhyggjufulla um að Sovétmenn
væru þeim fremri á ýmsum öðrum sviðum.
Þegar þessi umskipti voru að gerast, þá
gerðist það með mína skólafélaga að þeir
fóru að ganga í kommúnistaflokkinn, sem
kom ekki til greina nokkrum árum áður. Þá
sögðu þeir að flokkurinn væri aðeins fyrir
þá sem vildu koma sér áfram í þjóðfélaginu
og kaupa sér gott veður. Þeir sögðu hins
vegar sem svo að kynslóð foreldra þeirra
hefði klúðrað þessu og nú ætluðu þeir að
ganga í þennan flokk og breyta einhverju
innan frá. Tveimur, þremur árum seinna
kom í ljós að þeir ráku sig á ýmislegt sem
ekki gekk upp.
Tími Khrústsjovs var einnig þverstæðu-
fullur og umbætumar hálfvolgar, gætum
við sagt. En síðan var honum sparkað og þá
hófst bein hnignun.
Ég varð fyrir vonbrigðum fyrst þegar ég
kom til Sovétríkjanna. Þegar sveitamaður
frá íslandi kemur í allt annan heim, er
hann ár að ná áttum. Hann hefur enga við-
miðun og spyr sjálfan sig: Hefur þetta allt-
af verið svona í Rússlandi eða er þetta eitt-
hvað nýtt? Um það bil sem ég hafði verið
þarna í ár, þá fannst mér ég vera lentur í
ömurlegri blindgötu. En á þessum tíma,
um 1956, er þetta 20. flokksþing og þá er
haldin þessi fræga Stalínræða. Þá fer svo
mikið af stað og menn fóm að hugsa: Nú
kannski gerist eitthvað. Það tímabil hélt
áfram eitthvað fram yfir 1960.
Marx-lenínismi mjög
sérstakt fyrirbæri
- Ekki minni menn en Gorbatsjov hafa lýst
því yfir að marx- lenínisminn sé gjaldþrota,
en sú stefna hefur verið gmndvöllur
margra vinstri flokka og róttækra hreyfinga
á þessari öld. Em þessir menn ekki í lausu
lofti nú?
Þú verður að athuga það að marx- lenín-
isminn er mjög sérstakt fyrirbæri og ég
held að flokkar eins og Alþýðubandalagið
og Sósíalistaflokkurinn, þó hann hafi að
sumu leyti verið mjög hallur undir Sovét-
ríkin, hafi aldrei verið marx-lenínískir
flokkar. Lenínisminn í þessu sambandi er
mikilvæg viðbót. í marx-lenínisma er verið
að tala um tvennt. Annars vegar um altæk-
an áætlunarbúskap, sem gengur út á að allt
eigi að skipuleggja úr einni miðstöð, bæði
hvað er framleitt, hvemig og hvað það á að
kosta, hvert það á að fara og hvað menn eigi
að fá í kaup. Þessi áætlunarbúskapur er það
sem mjög margir vom skotnir í, ekki bara
sósíalistar heldur margir aðrir. í þessu er
mikil freisting fyrir menntamenn sérstak-
lega, sem vona að hægt sé að finna skyn-
samlega formúlu til þess að raða forgangs-
verkefnunum rétt í þjóðfélaginu. Þessi
áætlunarbúskapur skilaði töluverðum ár-
angri og drjúgum hagvexti. Hann er einfalt
að nota þegar leysa á einföld verkefrii. En
þegar spurt er um flóknar þarfir og breyti-
legar, þá er ekkert í þessu kerfi sem svarar
því og smám saman fer krafturinn úr þessu
kerfi. Það, sem skilaði hagvexti, verður að
stöðnun, sem gerðist endanlega á milli
1970 og 1980 í Sovétríkjunum. Annað með
hagvöxtinn, sem blekkti marga, er að menn
áttuðu sig ekki á því að hagvöxturinn var að
sumu leyti fenginn með rányrkju á landi og
auðlindum. Rjóminn var fleyttur ofan af, en
það kom að því að hann var búinn.
Hinn parturinn, sem er algjörleg rússnesk
uppfinning og kemur Karli Marx lítið við,
er alræði flokksins. Það er þessi kenning,
sem er framhald af einhverri vísindahjátrú
sem Rússar voru mikið fyrir á 19. öld, að
byltingarflokkurinn geri alla pólitík óþarfa.
Opinber kenning hins sovéska marx-lenín-
isma er sú að pólitík með mörgum flokkum
sé fyrirbæri sem eigi heima á vissu tíma-
skeiði í sögunni. Flokkamir séu talsmenn
ákveðinna stétta sem takist á, og þess vegna
séu þeir eðlilegir. Þegar svo öreigabyltingin
kemur, þá setur hún punkt aftan við þetta
skeið og við tekur nýtt skeið þar sem allir
kraftar eiga að vera samstilltir undir forystu
flokks sem hefúr fengið í hendur vfsinda-
legan sannleik um þjófélagið. Þetta er hægt
að kalla lenínisma og það er þetta sem er
sérstaklega hættulegt, vegna þess að þú ert
búinn að lýsa því yfir að pólitíkin sé afnum-
in og í staðinn komi „sönn vísindi" sem em
í höndum sérfræðinga sem em í flokknum.
Af því leiðir að hver sá, s^m andmælir því,
er annaðhvort heimskur eða glæpamaður.
Þessi alræðisfreisting kom við sögu hjá
vinstri mönnum í Evrópu meira eða minna,
ekki síst hjá kommúnistaflokkunum sem
urðu til á kreppuárunum. Menn réttlættu
þetta með því að lýðræðið væri að hverfa yf-
irleitt. í Evrópu millistríðsáranna tekur
hver einræðisstjórnin við af annarri, á ítal-
íu, Þýskalandi, Rúmeníu, Ungverjalandi
o.s.ffv. Það varð því mikil freisting fyrir
menn að líta svo á að þetta væri óumflýjan-
legt í bili. Ég held að það megi segja að evr-
ópskir vinstrimenn hafi losað sig við þessa
alræðisfreistingu mismunandi hratt. Það
gerðist aðallega á tímabilinu 1956 til 1968.
- Alþýðubandalagið hefur verið sakað um að
gera ekki upp við fortíðina. Er það að hluta
til kergja, vegna þess að það vill ekki gefa
pólitískum andstæðingum höggstað á sér?
Ég held að þær ásakanir að Alþýðubanda-
lagið vilji ekki gera upp við fortíðina séu
rangar. Þú verður að athuga það að Alþýðu-
bandalagið er stofnað 1966 og Sósíalista-
flokkurinn þá lagður niður. Alþýðubanda-
lagið hefur ekki neinar syndir á herðunum
í þessum efnum. Það hefur ekki í stefnuskrá
eða samþykktum tekið undir hugmyndina
um alræði öreiganna og það hefúr ekki tek-
ið undir íhlutun Sovétríkjanna í Tékkóslóv-
akíu og Afganistan, þvert á móti. Menn hafa
í þessum flokki alltaf gagnrýnt mannrétt-
indabrot í Sovétríkjunum.
Hættulegt að líta á herinn
sem sjálfsagðan hlut
- Þú og fleiri vinstrimenn hafa gagnrýnt
Morgunblaðið fyrir að viðhalda kalda stríð-
inu með skrifum sínum, en nú hamast
Þjóðviljinn á heræfingunum og f sambandi
við umhverfismál reynið þið að finna hem-
um allt til foráttu. Eruð þið ekki að kasta
steinum úr glerhúsi?
Að þvf er varðar heræfingar, þá finnst
mönnum óeðlilegt þegar þessar miklu and-
stæður, sem hafa verið taldar réttlæta hem-
aðarbandalögin, eru gufaðar upp og vígvél-
um er fækkað með samningum, að þá komi
framkvæmdastjóri Nato og segi að ísland
hafi aldrei verið mikilvægara og menn taka
mjög undir það í Morgunblaðinu.
Ég hef alltaf álitið að það væri siðferðileg
nauðsyn að hafa hom í síðu þessarar her-
stöðvar, vegna þess að það er hættulegt að
líta á herinn sem sjálfsagðan hlut eða eitt-
hvað sem menn geta haft gott upp úr eða
grætt á. Til að útskýra hvað ég á við þá sagði
einn kunningi minn við mig fyrir nokkmm
ámm að það færi ekkert á milli mála að það
versta, sem hefði komið fyrir þetta land,
væri að þessi ameríski her kom hingað, því
hann hefur gert okkur að algjömm aum-
ingjum. Svo bætti hann við: Fyrst hann er
hér þá eigum við að græða á honum, og
staðfesti þannig það fyrra sem hann sagði.
- Þú hefur verið sakaður um að skipta
mönnum í bókmenntum niður í flokka eft-
ir pólitískum skoðunum. Skipta pólitískar
skoðanir máli í bókmenntum?
Það er misskilningur að ég skipti mönnum
niður í flokka. Það er ekki hægt að segja í
eitt skipti fyrir öll hvort pólitík skipti máli í
lífi bókmenntanna. Það er til fullt af skáld-
um sem vinna þannig að það skiptir svo
sem engu máli. Svo em til höfundar sem
em mjög pólitískir í skrifum sínum. Þeir
leggja eitthvert mat á þjóðfélagið sem er
mjög pólitískt og kemur fram í þeirra verk-
um. Þegar ég les slíkt verk, ekki síst skáld-
sögu, þá finnst mér alveg sjálfsagt að ræða
þá hlið málsins. Ekki vegna þess að ég vilji
endilega fordæma manninn af því að hann
hefur einhverjar aðrar skoðanir en ég hef,
heldur er hans sjónarmið til umræðu eins
og hvað annað. Mér finnst það mjög nátt-
úrulaust þegar menn sleppa því, sem höf-
undamir meina þegar þeir skrifa, og tala
aðeins mjög abstrakt um listræna eigin-
leika.
- Heimsmynd sósíalista er að breytast, en
hver var árangurinn af þessari baráttu, hvað
stendur eftir?
Það, sem mætti kalla einu nafni sósíalismi,
er mjög víðtækt fyrirbæri og hefur á hundr-
að ámm breytt mjög miklu í lífi þeirra sem
ekki em fæddir með silfurskeið í munni.
Byltingin f Rússlandi gerði fyrst og fremst
það gagn að hún gerði borgarastéttir
hræddar við að aðrir fæm að reyna eitthvað
slíkt hið sama. Þess vegna hafði hún þau
áhrif á Vesturlöndum að hún auðveldaði
verkalýðsstéttinni umbótastarf. Aðal árang-
ur sósíalistahreyfinganna em þessar félags-
legu umbætur sem gerðu það, sem áður var
óviss ölmusa, að mannréttindum.
Það, sem menn hafa lært af byltingarþjóð-
félögum, er fyrst og fremst að bylting þró-
ast einatt upp í andstæðu sína. Þú steypir
einhverri yfirstétt og heldur henni og and-
stæðingum þínum niðri með ofbeldi og
lögregluvaldi, sem á að vera til bráðabirgða,
en verður fastapunktur í tilvemnni. Síðan
skapast ný valdaeinokun sem fer af stað
með nýrri spillingu o.s.frv. Þessi stóm
stökk, sem menn ætla að taka í byltingum,
verða ekki tekin. Þú verður að vinna í
áföngum að skárra mannlífi.
Stefán Eiríksson
----^..^.................-.....—... ~...........
Tímamynd; PJetur