Tíminn - 05.03.1992, Side 7

Fimmtudagur 5. mars 1992
Tíminn 7
Flokkun íslenskra
straum- og stöðuvatna
Heiðarvatn í Mýrdal. Myndir: eh.
Tiltölulega er stutt síöan farið var
að skoða sérstaklega einkenni ís-
lenskra áa og stöðuvatna, með til-
Iiti til vistfræði almennt, og skil-
greina hlutina. Þannig hefur kom-
ið til sögunnar flokkun vatna, sem
auðveldar skilning á eðli vatna og
hefur hagnýtt gildi í mörgum til-
vikum, svo sem í sambandi við
virkjanir og flskrækt, bæði í ám
og vötnum.
Það mun hafa verið Guðmundur
Kjartansson jarðfræðingur
(1945), sem fyrstur setti á blað
heitið dragá og greindi straum-
vötnin í dragár og lindár. Þegar
Sigurjón Rist vatnamælingamað-
ur skrifaði „fslensk vötn“ (1956),
merkti hann straumvötnin í jök-
ulá (J), dragá (D), lindá (L), ásamt
(S), sem merkir stöðuvatn og
jafnframt áhrif þess á rennslis-
háttu viðkomandi straumvatns.
Þannig yrði unnt á einfaldan hátt
að merkja hverja á fyrir sig og
raða táknum eftir vægi hvers þátt-
ar, ef um væri að ræða sambland
ólíkra tegunda, eins og um flestar
stórár landsins, þó að í öðrum til-
vikum væri aðeins um lindá eða
dragá að ræða með tengslum við
stöðuvatn eða ekki.
Síðar kemur til sögunnar vist-
fræðileg flokkun vatna, sem Arn-
þór Garðarsson Iíffræðingur rit-
aði í grein, sem hann ritaði í Týli
1979. Þá er næst að geta um
flokkun, sem Sigurður Guðjóns-
son líffræðingur, deildarstjóri á
Veiðimálastofnun, setti fram í rit-
inu „Vatnið og landið" (1990), en
þar greindi hann íslenskar ár með
tilliti til vistfræði.
Flokkun áa eykur
skilning
í grein sinni segir Sigurður, að
til að átta sig á margbreytilegri
náttúru landsins hafi mannskepn-
an oftast gripið til flokkunar. Án
flokkunar umhverfisins væri
skilningur takmarkaður á því við
hvaða skilyrði lífverurnar búa.
Líta mætti á vatnasvið ákveðinnar
ár og þær lífverur, sem þar búi,
sem eitt vistkerfi. Þetta þýði að
vatnsfall sé hluti af stærra kerfi og
yrði því að skoða allt umhverfi ár-
innar og ána sjálfa sem eina heild.
Síðar í greininni kemur Sigurð-
ur Guðjónsson inn á flokkunar-
stig, eiginleika kerfa, viðstöðu-
tíma vatnsins, veðurfar, rennslis-
hætti og eiginleika áa, efnaeigin-
leika árvatns, berggrunn og
vatnafar, vatnafar yngri jarð-
myndana, heiðavotlendisvötn,
jökulár, megingerðir áa, lindár,
dragár á móbergssvæðum, vatna-
far eldri jarðmyndana, dragár á
blágrýtissvæðum og lengri dragár
á blágrýtissvæðum.
ísland kortlagt
Með samantekt sinni flokkar Sig-
urður straumvötnin á íslandi inn á
fjögur svið: A: lindár, B: dragár á
móbergssvæðum, C: dragár á blá-
grýtissvæðum og D: heiðavotlend-
isár, eins og meðfýlgjandi kort sýn-
ir. Sigurður bendir á að kortið sýni
11 meginsvæði með 4 megingerð-
um af ám. Þó sum svæðin hafi
sömu vatnsfallagerð, sé veðurfar
mismunandi, sem aftur valdi því
að rennslishættir verði aðrir. Því
verði að gera greinarmun á ám af
sömu gerð sem eru í ólíkum lands-
hlutum.
Notagildi í flskrækt
Um notagildi flokkunar getur
Sigurður þess að hún skýri vel út-
breiðslu fisktegunda og mögulega
fiskframleiðslu ánna. Flokkun sem
þessi sé því gagnleg þegar meta á
hvort tilteknar fiskræktaraðgerðir,
svo sem slepping laxaseiða eða
bygging fiskvegar, séu vænlegar
eða ekki. Þannig megi ætla að fisk-
Kolufossar I Vlðidalsá I Húna-
þingi.
stofn í óstöðugu umhverfi eins og í
dragá hafi flóknari og fleiri gerðir
lífsferla til að geta brugðist við
umhverfissveiflum heldur en fisk-
stofn, sem býr við stöðug skilyrði
eins og t.d. í lindá. Aðlaganir sem
þessar að árumhverfinu hafi einn-
ig áhrif á framleiðslu fisks í árkerf-
inu. Skilningur á slíkum eiginleik-
um fiskstofns fáist einungis með
því að skilja umhverfi hans, segir
Sigurður Guðjónsson í lok greinar
sinnar.
Flokkun stöðuvatna
Þá er að lokum að geta um flokk-
Flokkar íslenskra áa. A. Lindár.
B. Dragár á móbergssvæöum.
C. Dragár á blágrýtissvæðum.
D. Heiðavotlendisár.
un stöðuvatna, sem Hákon Aðal-
steinsson líffræðingur birti í grein
í „Vatnið og landið" 1990, en verk-
efni þetta var unnið á vegum
Orkustofnunar. Þar eru stöðuvötn-
in á landinu í heild flokkuð eftir
stærð, og einnig fjöldi og stærð
vatna í hverjum iandshluta. Þarna
mun vera nokkuð tæmandi skrá
um vötn, sem eru stærri en 0,1 fer-
kflómetri eða 10 hektarar að flatar-
máli. Fjöldi slíkra vatna taldist
vera 1840 vötn og mældust þau
alls 1300 ferkflómetrar að flatar-
máli. Af þessum vötnum reyndust
193 vera stærri en 1 ferkflómetri
og vötn á bilinu 0,1-1,0 ferkfló-
metrar eru 1650 talsins.
í grein Hákonar Aðalsteinssonar
er auk stærðarflokkunar vatna,
vikið að gerð vatna og framleiðslu-
getu, myndun vatnanna og lögun
vatnsskálarinnar og fleiru. Þar er
þess getið, að fjölbreytni vatna sé
mikil á íslandi, bæði hvað varðar
stærð og dýpi. í bók sinni „íslensk
vötn“ gerði Sigurjón Rist (1956)
grein fyrir mælingum á stærð og
dýpi stærstu vatna og athugunum
sínum á myndun þeirra. Stærstu
vötnin væru yfirieitt til orðin fyrir
jökulsvörfun í dölum, eða með því
að gosefni (hraun og móberg) hafi
stíflað upp dali eða dalverpi. Á eld-
virka beltinu hafi landsig hjálpað
til, svo sem við myndun Þingvalla-
vatns. Einar Hannesson
Islensk menningarvika í Bergen í vor
ísland verður í forgrunni á Listahátíð í Bergen frá 19.-24. maí
nk., en þetta er er stærsta menningarhátíð í N-Evrópu. Mörg ís-
lensk atriði verða á dagskrá Listahátíðarinnar og auk þess verður
sérstök íslensk menningarvika í beinum tengslum við listahátíð-
ina. Forseti íslands, Vigdís Finnbogadóttir, heldur hátíðarræðu
við opnun Listahátíðar, miðvikudaginn 20. maí. Haraldur Nor-
egskonungur setur hana nú í fyrsta sinn, en sú hefð hefur skap-
ast að Noregskonungur setji Listahátíðina. Kvöldið áður, þriðju-
daginn 19. maí, opnar forsetinn íslandsvikuna í Hákonshallen í
Bergen að viðstöddum menntamálaráðherra Noregs, Áse Kleve-
land, og Ólafl G. Einarssyni, menntamálaráðherra íslands.
íslensk menning hefur aldrei áður
verið kynnt á jafn myndarlegan
hátt í Noregi eins og á þessari ís-
landsviku í Bergen. Sýningar, bók-
menntir, tónlist, leiksýningar,
kvikmyndir og fleira verður á boð-
stólum. Norsk-íslensk guðsþjón-
usta verður í dómkirkjunni í Berg-
en. Biskupinn yfir íslandi, herra
Ólafur Skúlason, prédikar og bisk-
upinn í Bergen, Per Lonning, þjón-
ar fyrir altari. Hamrahlíðarkórinn
undir stjórn Þorgerðar Ingólfsdótt-
ur syngur íslensk sálmalög við
guðsþjónustuna. Kórinn kemur
líka fram þegar íslandsvikan hefst,
og einnig við setningu Listahátíðar
í Hákonshallen. Háskólinn í Berg-
en stendur að fjölbreyttri dagskrá,
og má nefna íslenskan humaniora-
dag (humaniora er hið latneska
heiti á svonefndum hugvísindum).
Rektor Háskóla íslands, Sveinbjöm
Bjömsson, og rektor háskólans í
Bergen, Ole Didrik Læmm, hafa
báðir átt þátt í undirbúningnum og
mun verða stefnt að auknum sam-
skiptum háskólanna í framtíðinni.
Norræna félagið skipuleggur
leiguflug til Bergen vegna ísland-
svikunnar. Stór hópur nemenda og
kennara mun heimsækja skóla í
Bergen og norskir nemendur og
kennarar munu nýta sér Ieiguflug-
ið til íslands til að heimsækja ís-
lenska skólanemendur. Fyrirhugað
er að u.þ.b. 200 íslendingar fari til
Bergen. Norræna húsið gegnir Iyk-
ilhlutverki í undirbúningi þessarar
íslandsviku, eins og það gerði við
íslandskynningar í Gautaborg og
Tammerfors fyrir rúmlega ári síð-
an. Menntamálaráðuneytið á ís-
landi, norska menningarmálaráðu-
neytið og kirkju- og kennslumála-
ráðuneytið í Noregi og margir nor-
rænir sjóðir leggja fram fé til þessa
menningarátaks. Norræni menn-
ingarsjóðurinn styrkir t.d. sýningu
á íslenskri hönnun, sem verður
opnuð af Ólafi G. Einarssyni
menntamálaráðherra, að viðstödd-
um forseta íslands. Sama dag held-
ur menntamálaráðherra jafnframt
fyrirlestur um íslenska menningu
og menningarstefhu. Sýningin
verður síðan sett upp víða á Norð-
uriöndum og annast sérstök sýn-
ingarnefnd undirbúning hennar.
íslensk hönnun verður ein þriggja
sýninga um ísland, sem verða í
Bryggensafninu. Þar verður enn-
fremur sýning á íslenskum hand-
ritum. Jónas Kristjánsson, prófess-
or og forstöðumaður Stofnunar
Árna Magnússonar, heldur fyrir-
lestur í boði háskólans í Bergen.
Sýning á verkum félagsmanna í ís-
lenskri grafík verður einnig sett
upp í Bryggensafninu.
I samkomusal safnsins verða fyrir-
lestrar og daglegar kvikmyndasýn-
ingar um ísland, og í kaffistofú
safnsins verður borinn fram ís-
lenskur matur í samvinnu við kaffi-
stofu Norræna hússins.
í Stenersenlistasafninu, sem er
rekið af borgaryfirvöldum í Bergen,
verður sýning á listaverkum eftir
Erró. Sýningin er sett upp í sam-
vinnu Kjarvalsstaða og listamanns-
ins sjálfs og sendir hann gott úrval
af nýjum verkum á sýninguna frá
París. Fimmta sýningin verður um
íslenskt náttúrufar og er skipulögð
af náttúrufræðideild háskólans í
Bergen og Náttúrufræðistofnun ís-
lands. ísland sem ferðamannaland
verður kynnt í verslunarmiðstöð-
inni Galleria, kringlu þeirra Björg-
vinjarbúa.
Tónlist og Ieiklist eiga líka sína
fulltrúa á Listahátíðinni. Reykja-
víkurkvartettinn ásamt Selmu
Guðmundsdóttur píanóleikara
verður með tvenna tónleika, þ.á m.
á Trollhaugen í bústað Edvards
Grieg. Sömuleiðis heldur Hamra-
hlíðarkórinn tvenna sjálfstæða
tónleika, m.a. í Hákonshallen.
Leikbrúðuland heldur fjórar sýn-
ingar á „Það er bannað að hlæja"
eftir Hallveigu Thorlacius. Fram-
kvæmdastjóri Listahátíðar, Lor-
entz Reitan, sá sýninguna hjá Leik-
brúðulandi, þegar hann var í heim-
sókn á íslandi í desember sl. Hann
hreifst af sýningunni og óskaði eft-
ir að fá hana á hátíðina, sem sér-
stakt framlag fyrir böm og ung-
linga.
Bókmenntadagskráin fer að hluta
til fram á íslenska humanioradeg-
inum í háskólanum. Fyrirlestrar
verða um íslensku handritin og ís-
lenskar kvennabókmenntir. Þrjú
málþing verða haldin og fjallar eitt
þeirra um norrænar rannsóknir
við háskólana í Bergen og í Reykja-
vík. Tvö þeirra verða um þýðingar
á íslenskum bókmenntum á
norsku. Ljóðakvöld, með íslensk-
um og norskum rithöfundum,
verður haldið föstudaginn 22. maí.
Meðal þeirra höfunda, sem boðið
hefur verið frá íslandi, eru Thor
Vilhjálmsson, Einar Már Guð-
mundsson, Gyrðir Elíasson og
Nína Björk Árnadóttir. Meðal
norskra rithöfunda má nefna Ein-
ar 0kland, sem er ljóðskáld Lista-
hátíðarinnar í ár og Knut 0de-
gaard, en hann skipuleggur bók-
menntadagskrá á Listahátíð ásamt
vinnunefnd í Bergen.
Náttúruvísindi og læknavísindi
verða til umfjöllunar í fyrirlestrum
í háskólanum. Guðmundi Sig-
valdasyni, forstöðumanni Nor-
rænu eldfjallastöðvarinnar, hefur
verið boðið að halda íyrirlestur um
eldfjöll og eldvirkni, og fleiri ís-
lenskir vísindamenn fá boð innan
tíðar um að halda fyrirlestra.
Mikilvægur þáttur í þessum und-
irbúningi er hlutur skólanna. Sig-
urlín Sveinbjarnardóttir, sem
gegnir nýrri stöðu sem norrænn
skólaráðgjafi í Norræna húsinu,
hefúr skipulagt gagnkvæm nem-
endaskipti í samvinnu við norsk
skólayfirvöld og Norræna félagið í
Bergen.
íslandsvikan í Bergen hefur verið
undirbúin af nefnd, sem í sitja
Sveinn Einarsson, dagskrárstjóri
og er hann formaður nefndarinn-
ar, Lars Áke Engblom og Knut
0degaard (núverandi og fýrrver-
andi forstjórar Norræna hússins)
og Ingibjörg Björnsdóttir, fulltrúi í
Norræna húsinu. í Bergen starfar
samsvarandi nefnd skipuð Arne
Holm bankastjóra og ræðismanni
íslands, Sigve Gramstad menning-
armálastjóra borgarinnar, og
Hákon Randal, fylkisstjóra og nú-
verandi stjórnarformanni Nor-
ræna hússins.