Tíminn - 12.03.1992, Page 7

Fimmtudagur 12. mars 1992
Tíminn 7
Gunnar Dal:
var í upphafi?
Hvað
Annað tímabil. Á öðru tímabili, sem hefst eftir að einn hundrað-
asti úr sekúndu er liðinn og stendur yfir aðeins einn tíunda hluta
úr sekúndu, er alheimurinn orðinn aðeins fjögur ljósár að um-
máli, sem er ekki mikið þegar haft er í huga að nú eru fjarlæg-
ustu stjörnur mældar í 10 billjón ljósára fjarlægð og sú fjarlægð
á vafalaust eftir að aukast. Samt er um sama efnismagn að ræða
þá og nú. Það þýðir að hann er um það bil 3.8 þúsund milljón
sinnum þéttari og þyngri en vatn við núverandi aðstæður á jörð-
inni. Alheimurinn þenst á þessu tímabili mjög ört út, en það þýð-
ir að bilin milli efnisagnanna stækka í réttu hlutfalli við útþensl-
una. Og hann kólnar líka í réttu hlutfalli við þessa útþenslu.
Á þessu tímabili er hitinn kominn
niður í 100 þúsund milljón gráður eða
10 11 á Kelvinmæli. Við þennan hita
getur atóm ekki myndast. Atómkjami
getur að vísu myndast, en hann
splundrast aftur á svipstundu. Rót-
eindir og nifteindir eru því til, en að-
eins ein á móti þúsund milljón ljós-
eindum og eindum sem hegða sér
eins og geislaskammtar. Og róteindir
og nifteindir breytast mjög ört, rót-
eind í nifteind og nifteind í róteind. En
varanlegir atómkjamar eru enn engir
til.
Þriðja tímabilið. Nú eru liðnar 0.12
sekúndur frá upphafi heimsins. Hit-
inn hefúr fallið niður í 30.000 milljón
gráður. Heimurinn hefur að sjálf-
sögðu þanist út og þéttleikinn minnk-
að niður í að vera 30 milljón sinnum
meiri en þéttleiki vatns. Heimurinn er
í hitajafnvægi og mestmegnis geislun.
En hér gerast mikilvægar breytingar,
þróun sem stefnir í átt til myndunar
fyrsta varanlega atómkjamans. Fyrir
þetta tímabil var til jafnmikið af ró-
teindum og nifteindum. Nú breytist
þetta hlutfall þannig að nifteindir
verða 38 af hundraði, en róteindir 62
af hundraði.
Fjórða tímabil. Á fjórða tímabili er
hitinn fallinn niður í 10.000.000.000
gráður eða 10 10 á Kelvinmæli. Og
það er liðin 1.1 sekúnda frá upphafi
sköpunarinnar. Heimurinn breytist
stöðugt og verður flóknari. Léttustu
efnisagnimar, neftrínur eða fiseindir,
fara að hverfa. Alheimurinn hefur nú
þanist það mikið út og kólnað að þess-
ar efnisagnir eða geislaskammtar fara
að ganga út úr því hitajafnvægi sem
hefur verið algilt fram að þessu. Og
þær koma ekki lengur við sögu nema
hvað orka þeirra heldur auðvitað
áfram að vera hluti af alheimsork-
unni. Þær fara að hegða sér eins og
frjálsar einingar og eru ekki lengur í
þessu hitajafnvægi með rafeindum,
pósitrónum og ljóseindum. Rafeind-
um og pósitrónum fer fækkandi.
Minnkandi hiti veldur því að þær eyð-
ast hraðar en þeim fjölgar með
árekstrum ljóseinda eða geisla-
skammta. Róteindir og nifteindir eru
ekki enn famar að mynda varanlega
atómkjama, en hlutföllin eru alltaf að
breytast í rétta átL Nú eru nifteindir
orðnar aðeins 24 af hundraði, en rót-
eindir 76. Heimurinn stækkar með
ógnarhraða og þéttleikinn er nú að-
eins 380.000 sinnum þéttari en vatn.
Eðlilegt er að menn spyrji: Hvemig
geta menn sett fram allar þessar af-
dráttarlausu fullyrðingar? Enginn
hefúr séð þetta gerast! En þetta er allt
eitt og sama reikningsdæmið þar sem
gefhar eru þekktar stærðir, þótt auð-
vitað vanti nákvæmari og fleiri upp-
lýsingar. Sé dæmið í grundvallaratrið-
um rangt, fellur stærðfræði Einsteins.
Og stærðfræðin túlkar hér eingöngu
mælanlegar staðreyndir.
Fimmta tímabil. Nú eru liðnar 13.83
sekúndur frá upphafi heimsins og hit-
inn er 3000 milljón gráður. Nú ætti að
fara að styttast í það að nifteindir og
róteindir myndi varanlegan atóm-
kjama í fyrsta skipti og að grundvöllur
sé lagður undir það sem við köllum
efni. En að þessu er þó enn ekki kom-
ið. Heimurinn er orðinn nógu kaldur
til að atómkjami venjulegs helium
He4 gæti myndasL Hann þolir mjög
mikinn hita án þess að leysast upp. En
hann getur ekki myndast án trítíum
atómkjama eða kjama úr helium þrír.
Þessir atómkjamar þola miklu minni
hita og springa við 3xl09 K. Þyngri at-
ómkjamar geta þess vegna ekki orðið
varanlegir. Tritíum eða þrívetni er
þyngsta tegund vetnis H3. í atóm-
kjama þess er ein róteind og tvær nift-
eindir. Helium þrír hefur hins vegar
atómkjama sem í eru tvær róteindir
og ein nifteind. Á fimmta tímabilinu
verða þær breytingar helstar að raf-
eindir og pósítrónur, sem verið hafa
helstu einingar alheimsins fram að
þessu, víkja nú mjög ört og við það
seinkar nokkuð kælingu heimsins.
Þegar talað er um hita frá þessari
stundu er átt við hita ljóseindanna.
Hlutfallið milli róteinda og nifteinda
er enn að breytast. Nifteindir eru nú
orðnar 17 af hundraði, en róteindir
83.
Sjötta tímabil. Það hefur gerst!
Stóra stundin er runnin upp. Hinir
fyrstu varanlegu atómkjamar hafa
orðið til. Gmndvöllur efhisins í okkar
3. GREIN
merkingu orðsins hefur verið lagður.
Þrjár mínútur og tvær sekúndur eru
liðnar. Hitinn er kominn niður í þús-
und milljón gráður, 109 K. Hann er
ekki nema sjötíu sinnum meiri en hit-
inn í miðju sólarinnar nú. Rafeindir
og pósítrónur eru að mestu horfnar,
en helstu einingar heimsins eru áfram
Ijóseindir, fiseindir og andfiseindir. Og
stuttu eftir upphaf þessa tímabils er
hinu þýðingarmikla takmarki náð. Al-
heimurinn er orðinn nógu kaldur til
að róteind og nifteind geti myndað at-
ómkjama þungs vetnis, sem nefnist
tvívetni. Þessi þungi vetniskjami get-
ur síðan rekist á róteind eða nifteind
og myndað annað hvort atómkjama
helium3 He3 eða atómkjama þyngsta
vetnis, sem kallað er trítíum H3. Loks
getur helium þrír rekist á nifteind og
myndað atómkjama venjulegs helium
He4. Og það getur líka myndast með
því að trítíum atómkjami rekist á rót-
eind, því að í atómkjama venjulegs
helium eru tvær róteindir og tvær
nifteindir. Og nú er kominn fram var-
anlegur atómkjami í tvö fýrstu frum-
efnin, vetni og helium. Þegar atóm-
kjamar fara að myndast hverfa svo til
allar nifteindir, sem eftir eru (um
13%), inn í atómkjama heliums. Og
þær em um helmingur þess þunga
sem er í helium. Ef þessi útreikningur
er réttur, þá ætti helium að vera um
26% af því efni sem er í okkar þekkta
alheimi. Rannsóknir og mælingar
hafa sýnt að helium er örlítið meira.
En það þýðir aðeins að sá tími þegar
varanlegir atómkjamar fara að mynd-
ast hefúr byrjað örlítið fyrr, eða þegar
nifteindir voru 14 af hundraði á móti
86 af róteindum.
Vetrarbrautin og sólir eru síðar
myndaðar úr þessum tveimur fyrstu
fmmefnum, vetni og helium, í hlut-
föllunum 22-28 af hundraði helium,
hitt er vetni. Rannsóknir og mælingar
margra vísindamanna á ólíkum stöð-
um hafa staðfest þetta og þær em í
góðu samræmi við það sem höfundar
þessarar heimsmyndar höfðu áður
reiknað út. Þetta ásamt mælingunum
á leifum stómsprengju, sem einnig
vom reiknaðar út áður en farið var að
mæla þær, þykja svo sterk rök að flest-
ir telja þessa heimsmynd, sem hér hef-
ur verið lýst, ekki kenningu heldur
vísindi, mælanlegar staðreyndir túlk-
aðar með stærðfræði.
Sjöunda tímabilið. Þetta tímabil er
annars eðlis en hin sex. Það er eins og
í sköpunarsögunni eins konar hvfld-
ardagur. Gífurleg sköpun hefur farið
fram á aðeins þremur mínútum.
Næstu sjö hundmð þúsund árin ger-
ist tiltölulega lítið, en í lok þessa
tímabils verða fýrstu atómin til.
Myndin er allan þennan tíma að skýr-
ast og festast. Heimurinn heldurauð-
vitað áfram að þenjast út og kólna. Og
eftir sjö hundmð þúsund ár er heim-
urinn orðinn nógu kaldur til að raf-
eindir og atómkjarni geti sameinast
og myndað varanlegt atóm. Ljóseind-
imar skilja við „efnið", en það er skil-
yrði þess að atóm geti myndasL Þegar
34 mínútur og 40 sekúndur em liðn-
ar frá upphafi heimsins er hitinn 300
milljón gráður. Þessi heimur er enn
gjörólíkur þeim sem við lifum í. Nú er
hitinn kominn niður í um það bil 3
gráður á Kelvinmæli. En á þrítugustu
og fimmtu mínútu er heimsorkan 69
af hundraði í formi Ijóseininga og 31
hundraðshluti fiseindir og andfis-
eindir. Róteindir og nifteindir em
orðnar fastur atómkjami, nifteindir í
heliumkjama og róteindir í vetnis-
kjama. Og nú hefst 700.000 ára
samningafundur atómkjama og raf-
einda, sem lýkur með sameiningu og
atómið verður til. Og þar með er
gmndvöllur efnisheimsins lagður.
Þetta er svar vísindanna við spuming-
unni: Hvað var fyrst? Eins og fyrr seg-
ir fjallar þessi heimsmynd aðeins um
mælanlegar staðreyndir. Og í því felst
gildi hennar. í fyrsta sinn kemur hér
fram heimsmynd sem byggir hvorki á
trúarlegum né heimspekilegum for-
sendum. En hún er aðeins eitt sjónar-
hom af mörgum. Og hún lætur
mörgum spumingum ósvarað. Hvað
var á undan stómsprengju? Hvað
verður, eftir að þessi alheimur líður
undir lok? Hvar er upphaf vitundar-
innar? Getur steindauð efnablanda
1.000.000.000.000.000.000.000.000.-
000.000 gráðu heit fætt af sér vitund?
Og líf? Og vit til að skynja þetta allt,
og skrá 12-18 þúsund ármilljóna sögu
heimsins? Erum við komin frá þessu
einfalda upphafi? Eða felast í því vídd-
ir sem við enn ekki þekkjum?
Höfundur er ríthöfundur.
Hvar erum við stödd
Höfum við gengið til góðs götuna fram eftir veg? Síður en svo, ef
rétt er það sem maður heyrir þessa dagana. Maður þarf að fara
aftur í aldir til að finna hliðstæður, ef rétt er sem heyrst hefur, að
til að spara eigi að fækka aðgerðum og sjúkrarúmum, sem leiðir
líka hvort af öðru, fækki aðgerðum, þarf færri rúm og rúm þarf
undir fólk komið úr aðgerð. Já, það þarf að fara aftur í aldir til að
finna hliðstæðu, er talað var um, í þekktri en ónefndri sveit, að
farga örvasa og gömlu fólki, til að spara matvælin. Sem betur fór,
var þeim komið í skilning um, hvílík óhœfa það vœri er til stóð.
Svo var hundunum bara lógað og komst allt vel af, vetur þann.
Hve margar óþarfa afætur höfum
við, nú til dags? Nær óteljandi og
margar mikið verri en hundarnir
forðum daga. Hvað t.d. um bfla, í
þúsunda tali, er æða um landið,
valdandi dauða og limlestingum á
fjölda manns. Varla félli allt um
koll, þó stoppaður væri innflutn-
ingur þeirra, í eitt til þrjú ár, til að
spara gjaldeyri? Líklega mætti það
ekki vera lengur, svo það spillti ekki
fyrir næstu kosningum. Já og hvað
með vídeó, sjónvörp og allt kring-
um það? Er þar ekki óhóf, mætti
ekki að skaðlausu minnka innflutn-
ing á því og enn spara gjaldeyri? Ég
segi minnka, ekki alveg stoppa, því
sjúkum og öldruðum er ekki of gott
að hafa þá ánægju er það gæti veitt
þeim. í flestum tilfellum, mundi þó
ekki þurfa ný tæki til þess. Svo
mætti spara í ferðalögum til út-
landa og slá þar tvær flugur í einu
höggi, fá peninga í ríkiskassann og
draga úr ferðamannastraumnum
með gömlu ráði, að selja gjaldeyri
það dýrt, að betra væri að eyða frí-
inu sínu á okkar eigin landi. Þetta
er allt hreinn spamaður og tekur
ekki atvinnu frá neinum, jafnvel
eykur atvinnutækifæri, samanber
aukna ferðaþjónustu innan lands
og aukin vinna í viðgerðum bfla og
tækja, er innflutningur væri tak-
markaður á.
Eitt er víst, að allt annað má frem-
ur spara, en lækning sjúkra, það er
þegar alltof mikill dráttur á aðgerð-
um. Til dæmis hjartaaðgerð verður
að gerast strax og of seint er að gefa
blóð, þegar sá er þarfnast þess, er
dáinn, þá stendur sá, eða þau, er
drógu verkið, uppi sem morðingjar,
þó því miður sé ekki hægt að koma
lögum yfír þá, því það eru „lög“ sem
gera þá að morðingjum og heggur
þar sá, er hlífa skal, eða eiga ekki
lögin að vera hlífiskjöldur, sem
vemdi þjóðina alla fyrir glæpum,
ekki síst þá, er minna mega sín og
geta ekki sjálfír varið sig gegn dýrs-
legum yfirgangi, þar sem hinn
sterkari treður smælingjann í svað-
ið.
Hugsum okkur útgerðarmann, er
væri að leita að leiðum til að spara;
þættist finna eina góða leið, það
væri, að spara viðgerðir er mundu
kosta mikið, en gæfu ekkert af sér,
svo sem að fara með sjúka skipið
sitt í slipp, til að láta gera við tærð-
an botn þess. í staðinn léti hann
mála það ofansjávar, svo það liti
sæmilega út, setti svo á það lítt
lærða skipshöfn og léti hana fara
með skipið til veiða, þar sem brot-
sjóar mættu því. Hvort væri þá
verra, veiki botninn eða vankunn-
andi skipshöfnin? Hvoru tveggja
væri slæmt, þó tærði skipsbotninn
sýnu verri, því ólærðir hafa stund-
um bjargað skipi og skipshöfn, þar
sem lærður skipstjóri var genginn
frá, en það siglir enginn skipi, er
liðast í sundur, bjargarlaust gegn
holskeflunum.
Það virðist algjört óhóf, að hafa
jafn margt starfsfólk eins og er á
mörgum sjúkrahúsum. En hafa má
í huga máltækið „Greindur nærri
getur, en reyndur veit þó betur",
svo við getum vart dæmt fullkom-
Iega um þessi mál. Svo má spyrja:
Höfum við þarflegra við fólkið að
gera, en láta það vera með, að ann-
ast hina sjúku og þeir óreyndari að
læra af þeim fullreyndari, er það
ekki besti skólinn? Jú og sá þarfleg-
asti, vanti starfsmenn til þjóðnýtra
, íslendingar?
starfa, ætti að leita alls staðar frekar
að starfsfólki, en frá sjúkrahúsum.
Sérstaklega skyldi þá huga að fólki
á atvinnuleysisskrá, þá mætti loka
leikhúsum, sumum verslunum og
skólum jafnvel í ár og mundi eng-
inn deyja af því og við jafnvel verða
fleiri, því að unga út fleiri embætt-
ismönnum en við höfum þörf fyrir,
er hvati til, að þeir leiti úr landi eft-
ir störfum í sínum verkahring og er
Lesendur
skrifa
það síst til að lasta, né amast við,
velji þeir sér staði, þar sem þeirra er
virkilega þörf til að líkna eða lýsa
eins og vitar í myrkri vanþekkingar
og hindurvitna.
Við megum ekki láta gerviþarfir ná
að villa okkur sýn, athugum að lífið
er það allra dýrmætasta sem við
eigum, bæði það jarðneska og það
eilífa og til að rata leið lífsins, munu
þingmenn oftast fara í kirkju, til að
hlýða á þann boðskap, er þar er
fluttur. Svo þegar þessir sömu
menn koma út úr kirkjunni, sést
því miður í litlu, að þeir gangi eftir
þeim boðskap, er þeir hafa heyrt
þar, manni virðist helst, að sumir
þeirra séu gengnir í lið með dauð-
anum, þar sem þeir vilja fækka
þeim, er hafa það starf að berjast við
dauðann og fylgifiska hans.
Fyrst svo er komið, bindumst sam-
tökum til hjálpar þeim veiku,
myndum sjúkrasamlög, eins og var
í gamla daga og sjúkrasamlögin
reki svo sjúkrahús, við getum það
vel, ef við viljum það og stöndum
saman og tímum að fórna ein-
hverju sem gagn er í.
Við gátum það, er safnað var á dög-
unum og það var gott og gleðilegt
að sjá. í gamla daga, lét kvenfélag
smíða sjúkrahúsið Hvítabandið, er-
um við öll ónýtari nú, með alla
tæknina? Nei og áfram enn, til
heilladags, látum ekki kúga okkur
og stöndum saman.
Skrifað 26/1 1992 að Hesteyri 715
Mjóafirði, Suður-Múlasýslu
Anna Marta Láru og
Guðmundsdóttir
Viðbætin
Nú er hætt að kaupa dagblöð á
sjúkrahúsin. Sjúklingamir, það er
að segja, sem einhverja rænu hafa,
eru einmitt þeir, sem mesta þörf
hafa á tilbreytingu og geta fylgst
með því er gerist fyrir utan veggina.
Færum þeim blöðin okkar, spömm
veislumar og þorrablótin og látum
ekki þurfa að knífa við sjúklinga
suma.