Tíminn - 20.03.1992, Síða 5

Föstudagur 20. mars 1992
Tíminn 5
Laxa- og silungaklak á Islandi
Rústir klakhússins í Grafarlandi I Hrunamannahreppi, á bökkum
Litiu-Laxár.
Elliðaár, sem hóf starf 1932 og
mun eiga að baki lengstan starfs-
tíma allra klakhúsa í landinu. Auk
þess voru klakhús á eftirtöldum
jörðum: Hvassafell í Norðurárdal,
Leiðólfsstaðir í Dölum, Þórustaðir
í Önundarfirði,
ísafjarðarkaup-
tún, Laugaland
í N-ísafjarðar-
sýslu, Bergs-
staðir í Svartárdal, Brúar við Laxá í
Þingeyjarsýslu, Geiteyjarströnd og
Garður við Mývatn, Krossdalur í
Kelduhverfi, Flaga í Þistilfirði,
Kirkjubær í Hróarstungu, Völlur á
Héraði, Mörtunga í V- Skaftafells-
sýslu, í Krappanum hjá Fiská og
Stokkalækur í Rangárvallasýslu,
Grafarland hjá Högnastöðum í
Hrunamannahreppi, Eyvindar-
tunga í Laugardal, Kaldárhöfði í
Grímsnesi og Skálabrekka í Þing-
vallasveit. Víst er að hér er ekki um
tæmandi skrá að ræða.
Að hjálpa náttúrunni
Menn töldu að með klakrekstr-
inum væri unnt að hjálpa náttúr-
unni og gera stóra hluti. Með auk-
inni þekkingu á þessu sviði kom sú
vitneskja innan tíðar fram í dags-
ljósið að náttúran sjálf stæði sig
mun betur en menn höfðu áður
talið, afföllin kæmu til sögunnar
síðar í lífsferli seiðanna. Þetta
sýndist því vera óþarfi og átti að
sjálfsögðu við þegar menn drógu á
veiðivötnin og náðu í stofnfisk og
slepptu síðan kviðpokaseiðum á
svæði í ám og vötnum þar sem
fiskurinn hefði ella hrygnt sjálfur.
Af þessum ástæðum og ýmsum
öðrum lagðist klakstarfsemi smám
saman af og menn létu náttúrunni
eftir að vinna sitt verk, eins og áð-
ur. í sambandi við klakið kom
einnig í ljós að oft klöktust hrogn-
in fyrr út í klakhúsinu en í náttúr-
unni vegna hærra hitastigs í upp-
sprettunni en í ánni. Þegar svo
háttaði til var áin eða vatnið í raun
ekki tilbúin til að taka við seiðum
úr klakhús-
inu, svo vel
færi, en forða-
næringin í
kviðpokanum
þrotin, en hún átti að vera til að
tryggja aðlögun að fæðuöflun í
villtri náttúru.
Jákvæð hugarfars-
breyting
Einhverjir kunna því að spyrja
núna hvort klakstarfsemin hafi öll
verið unnin íyrir gýg. Nei, svo var
alls ekki. Oft var seiðum úr klak-
húsi sleppt á fisklaus svæði í á eða
vatni. Einnig hafði með tilkomu
klaksins komið hugarfarsbreyting.
Þór Guðjónsson veiðimálastjóri
benti á það á sínum tíma að í
tengslum við þetta klakstarf hafi
komið upp að menn fóru að ieggja
meiri rækt við þessi hlunnindi al-
mennt og nýting þeirra varð yfir-
leitt hagfelldari en áður. Heildar-
löggjöfin um lax- og silungsveiði,
sem fram kom 1932 og lagði
grundvöll að hagstæðri þróun í
veiðimálum seinustu 60 ár, var
kannski einmitt afleiðing af klak-
bylgjunni eftir 1920.
Á árunum 1942-46 stóðu tveir
bændur í Kelduhverfi að silungs-
eldi við Litluá í tengslum við klak-
reksturinn í Krossdal og þar með
hófst fiskeldi hér á landi. Það er
önnur saga, sem ekki verður farið
nánar út í að þessu sinni.
Einar Hannesson
Saga laxa- og silungaklaks hér á landi er fróðleg. Ríflega öld er
liðin frá því að fyrsta laxaklakið var sett á fót Það var að Reyni-
völlum í Kjós árið 1884. Á níunda áratugnum var reist mjög full-
komin og dýr klak- og eldisstöð á vegum íslandslax hf. Mikið
vatn hafði því runnið til sjávar frá því að klakkoflnn í Kjósinni var
byggður og að hinni stóru laxeldisstöð í Grindavík. Þetta endur-
speglar þær gríðarmiklu breytingar, sem orðið hafa hér á landi á
þessu og öðrum sviðum þjóðlífsins.
Klakhús víða
í þessu sambandi má nefna jarð-
ir þar sem klakstöðvar voru á ár-
unum 1921-1927 og störfuðu
langflestar, sbr. heimild í fyrr-
greindri bók: Elliðavatn, Bjarma-
land í Reykjavík, Grjóteyri í Kjós,
Dragháls, Stóra-Fellsöxl, Norð-
tunga, Hreðavatn, Staðarhraun,
Syðri-Rauðamelur, Staðarstaður,
Vatnsholt, Höskuldsstaðir og Gler-
árskógar í Dölum, Núpur í Dýra-
firði, Melgraseyri í Húnavatns-
sýslu, Hrútatunga, Búrfell, Torfa-
staðir og Bjarg, Burstafell í Vopna-
Klaklaxgeymsla að Hvassafelli I Norðurárdal, klakhús I baksýn. Klak-
iö annaöist Þorsteinn Snorrason. (Ljósmyndir Einar Hannesson)
Elliöaárklak í 60 ár
Auk fyrrgreindra klakhúsa voru
á tímabilinu eftir 1920 og fram yfir
seinni heimsstyrjöldina rekið klak
víða um land um lengri eða
skemmri tíma, eins og klakhús
Rafmagnsveitu Reykjavíkur við
Klakið að Reynivöllum stóð
stutt, aðeins í einn vetur. En ári
síðar var klak tekið upp á Þingvöll-
um við Öxará og að Hjarðarholti í
Dölum rétt fyrir aldamótin. Á
fyrsta áratug þessarar aldar hófst
klak á Ytri-Neslöndum (1910) við
Mývatn og síðar laxa- og siiunga-
klak hér og þar um landið.
Á þriðja áratugnum var starf-
andi sérstakur leiðbeinandi á
þessu sviði á vegum Búnaðarfé-
lags íslands. Þetta var Þórður Fló-
ventsson, sem hafði afskipti af
byggingu á um 30 klakstöðvum á
ýmsum stöðum á landinu. Flestir
voru þessir klakkofar frumstæðir
miðað við núverandi frágang
slíkra hluta, eins og eðlilegt er,
enda sumir byggðir á einum degi.
í bók Þórðar, „Laxa- og silunga-
klak á íslandi", sem út kom árið
1929, segir m.a.: „Fyrst þarf vatns-
lind sú, sem byggja á yfir, að
spretta upp úr grjóti og að gras sé
allt í kringum uppsprettuna, svo
að ábyggilegt sé að engin óhreinka
geti runnið í vatnið áður en það
fer inn í klakhúsið. Það má ekki
eiga sér stað.“
Þess má geta að Gísli Árnason
frá Skútustöðum, síðar bóndi á
Helluvaði, kynnti sér klak- og
veiðimál í Noregi 1919-1921 og
vann að ráðgjöf meðal bænda árin
1921-23 og sem ráðunautur Bún-
aðarfélagsins 1923-24. Þriðji ráðu-
nauturinn á þessu sviði var Ólafur
Sigurðsson á Hellulandi, en hann
starfaði á vegum Búnaðarfélagsins
á fjórða og fram á miðjan fimmta
áratuginn.
firði, Þverhamar í Breiðdal, Beru-
fjörður, Hvalsnes og Hofsnes í
Áustur- Skaftafellssýslu, Seglbúðir
og Álftaver í Vestur-Skaftafells-
sýslu, Hlíð í Gnúpverjahreppi,
Gröf og Laugarvatn, Búrfell, Vað-
nes, Alviðra, Bfldsfell, Úlfljótsvatn
og Heiðarbær í Árnessýslu.
Alþjóða framlög til umhverfisvemdar
Alþjóðleg ráðstefna um umhverfis-
vemd hefst í Rio de Janeiro í júní
1992. Hefur 166 ríkjum verið boðið
að senda fulltrúa á ráðstefnuna. Hafa
105 þeirra sent undirbúningsnefnd-
inni álitsgerðir og tillögur, sem sam-
tals nema um 15.000 bls. Undirbún-
ingsnefnd ráðstefnunnar, sem aðset-
ur sitt hefur í Genf, hefur þegar
gengið frá drögum að meginályktun
hennar, en drögunum fylgir verk-
efnaskrá, — svonefnd „agenda 21“
— upp á 800 bls. Leggur undirbún-
ingsnefhdin til, að alþjóðleg framlög
til umhverfismála nemi árlega 125
milljörðum $ fram eftir áratugnum.
Air France kaupir
40% hlut í CSA
Air France er að festa kaup á CSA,
tékkneska ríkisflugfélaginu, en um
þau kaup sömdu í janúar 1991
Bemard Attali, stjómarformaður
Air France, og Oldrich Churain,
framkvæmdastjóri CSA. Sá 60%
eignarhlutur, sem eftir stendur,
mun að nokkrum hluta (40%) fara
til einkavæðingar, og að öðrum
hluta (20%) til uppskiptingar á
milli tékkneskra ríkisfyrirtækja.
Breikkandi bil milli
fjáðra og snauðra
Fjársýslustofn þjóðþings Bandaríkj-
anna hefur birt athugun á tekju-
skiptingu í Bandaríkjunum 1977-
1989, að Intemational Herald TYi-
Komin er út hjá Almenna bókafé-
laginu bók um málnotkun, gott
mál og miður gott, rétt eða rangt,
undir heitinu íslenskt málfar.
Höfundur hennar er Ámi Böðv-
arsson, málfarsráðunautur Ríkis-
útvarpsins og í mörg ár umsjónar-
maður útvarpsþáttarins Daglegs
máls. Bókin er í ritröðinni íslensk
þjóðfræði þar sem í eru m.a. bæk-
urnar íslenskir málshættir, ís-
lenskt orðtakasafn, Þjóðsagnabók
AB o.fl. Bókin íslenskt málfar er
kynnt þannig á kápu:
bune sagði frá 6. mars 1992. —
Heildartekjur fjölskyldna í Banda-
ríkjunum, — um 60 milljóna að
tölu, —jukust frá 1977 til 1989 um
740 milljarða $ (á föstu verðlagi),
en nálega 550 þeirra milljarða
höfnuðu hjá því 1% þeirra, sem
hæstar tekjur hefur, þ.e. 310.000 $
árstekjur á 4 manna fjölskyldu eða
hærri. Hafði þetta 1% um 13%
„Efni bókarinnar íslenskt málfar
er engum íslendingi óviðkomandi.
Móðurmálið er svo náið hverjum
manni að það verður nánast hluti
af persónu hans, meðferð þess, séu
talfæri heilbrigð, spegilmynd af
hans innra manni. Góð meðferð
móðurmálsins laðar að, vitnar um
skýrleik, alúð og menningu, en
klaufaleg og hirðulaus meðferð er
vitni hins gagnstæða.
íslenskt málfar er umfram allt
leiðbeiningabók, kennsla um eðli
málsins og einkenni, leiðsögn um
þjóðartekna 1989, en um 9% þeirra
1977. Á meðal hins tekjuhæsta 1%
bandarískra fjölskyldna hækkuðu
meðaltekjur á þessu árabili úr
315.000 $ í 560.000 $. Miðlungs
(median) fjölskylda hafði hins vegar
1989 um 36.000 $ árstekjur eða 4%
hærri en 1977. Aftur á móti lækk-
uðu rauntekjur láglauna fjöl-
skyldna á árabilinu, 1977-1989.
meðferð þess, orðanotkun, blæ-
brigði orða, orðasambönd, beyg-
ingar, hljómfall og hrynjandi,
framburð o.s.frv. Efnið er þannig
fram sett að bókin ætti að geta
komið að fullu gagni hverjum
þeim sem læs er og hefur íslensku
að móðurmáli, það er hverjum
einasta íslendingi.
íslenskt málfar er hugsuð sem
auðveld handbók um málnotkun.
Fyrsti og lengsti kaflinn nefnist
ORÐASKRÁ og í henni flettum við
upp á því efni sem við viljum fræð-
Árni Böðvarsson.
ast um. En bókin er meira en
handbók þeim sem verulegan
áhuga hafa á efninu. Þeim er hún
sannkallaður skemmtilestur frá
upphafi til enda.
Bókin er 415 bls. í sama broti og
eins útliti og önnur rit íslenskrar
þjóðfræði. Umbrot hefur annast
Útgáfuþjónustan Rita og Prent-
stofa G. Ben. (Fréttatilkynning)
ISLENSKT MALFAR