Tíminn - 07.04.1993, Page 5

Miðvikudagur 7. apríl 1993
Tíminn 5
F
Þorsteinn Antonsson:
r
F
GAMLA SATTMALAIGILDI
Einveldi var aflagt í Danmörku árið 1848. í framhaldi af því var komið á
samstarfl hóps danskra þegna til að greiða leiðina fyrir þingræði í land-
inu. Meðal þeirra voru flmm íslendingar. Verkefnið var að semja stjóm-
arskrá fyrir Danaveldi og nefndist samstarfshópurinn stjómlagaþing.
Þótt ísleridingar sætu þetta þing,
vildu þeir ekki sameiginlegt þing
með Dönum, heldur eigið þing.
Ritaði Jón Sigurðsson grein frá
þessu sjónarmiði sem birtist í riti
hans, Nýjum félagsritum, árið
1848. Þar varaði Jón íslendinga við
því að danska þingið fengi íslensk
mál til meðferðar. íslendingarnir
fóru eftir þessu, sátu stjórnlaga-
þingið en komu málum svo fyrir að
íslensk málefni voru ekki rædd á
þinginu. íslenskir fyrirmenn tóku í
staðinn upp hjá sjálfum sér að
halda fundi á Þingvöllum, þann
fyrsta 5. ágúst 1849. Á fyrsta Þing-
vallafundinum var sett saman
bænaskrá til konungs um þjóðþing
sem hefði sömu réttarstöðu og hið
danska. Fóru fundarmenn
þess jafnframt á leit með
skjalinu að íslendingum yrði
heimilað að kjósa fulltrúa til
þess að ræða sérstaklega þau atriði
í fyrirhugaðri stjómskipun Dana
sem beinlínis vörðuðu ísland.
Einkum þá til að fjalla um þjóðþing
fslands. Um haustið, 23. septem-
ber, svaraði Friðrik 6.; lofaði kon-
ungur að íslendingar skyldu fá að
láta álit sitt á stöðu íslands í ríkinu
í ljósi áður en til ákvarðana um
hana kæmi. Ekki getur þetta fyrir-
heit um málfrelsi talist stórmæli. Á
Alþingi árið eftir var hafinn undir-
búningur að þjóðfundi til að koma
saman þessari heimiluðu álitsgerð.
Svo fór að þjóðfundinum var
frestað um ár, til 1851, vegna ófrið-
ar í Slésvík á Suður-Jótlandi. Þar
ríkti borgarastyrjöld um miðja öld-
ina og íslendingar töldu ekki lík-
legt að Danir væm til viðræðu um
frekara frjálsræði á einum stað en
öðrum meðan á ófriðnum stóð. Á
hinn bóginn var fundur haldinn
um þjóðarmálefni á Þingvöllum ár-
ið 1851 og nú í banni stiftamt-
mannsins, TVampes greifa. Óttaðist
greifmn uppþot eins og á Suður-
Jótlandi. Þingvallafundir um þjóð-
armálefni voru þó haldnir í trássi
við vilja TVampes árlega til ársins
1855. Á fundunum voru settar
fram róttækar kröfur, mótaðar af
Jóni Sigurðssyni, um innlent
stjórnvald, framkvæmdavald, lög-
gjafarvald, dómsvald og fjárfor-
ræði.
Þjóðfundurinn var haldinn í þing-
sal Iærða skólans í Reykjavík. Menn
höfðu verið kosnir til fundarins og
sat hann í u.þ.b. mánuð. Danir
höfðu þá fengið stjórnarskrá. Auk
þess hafði stjórnlagaþingið sett
saman frumvarp að stjórnarskrá
um sérmál íslendinga. Danska
frumvarpið var lagt fyrir þjóðfund-
inn og þóttust íslendingar kenna
vanefnda með því að íslenskri til-
lögugerð hafði þá ekki verið komið
á framfæri við stjórnlagaþingið
danska. Höfðu þeir þó sjálfir afráð-
ið að fresta fundinum í ár. Með
danska frumvarpinu var gert ráð
fyrir að stjómarskrárlög Dana giltu
á íslandi og að Alþingi íslendinga
yrði einskonar héraðsráð. Þegar
hér var komið gegndi Alþingi ráð-
gjafahlutverki líkt og stéttaþingin
dönsku. Svo hafði verið frá því það
tók til starfa á ný árið 1845. Þjóð-
fundurinn mat stjórnlagafrum-
varpið sem fyrir hann var lagt svo
að komið væri í óefni og samþykkti
nýtt stjórnlagafmmvarp um mál-
efni Islands, byggt á kenn-
ingum Jóns Sigurðssonar.
Þetta þótti Trampe stift-
amtmanni gróft brot á
samkomulaginu við konung og
sleit fundinum. Mótmæltu menn
þá, eins og allir vita. Meiri óvissa
ríkir um hitt, hverju fundarmenn
mótmæltu.
Danir höfðu fengið stjórnarskrá
árið 1849. En íslendingar höfðu
kosið að koma málum sínum ekki á
framfæri við þingið sem stóð að
gerð hennar, þótt þeim stæði það
til boða. Sátu stjórnlagaþingið og
þögðu. Konungur hafði lofað ís-
lendingum að þeir næðu að láta í
ljósi álit sitt á sérmálum sínum áð-
ur en tekin yrði ákvörðun um þau
og var frumvarp um þau mál lagt
fyrir þjóðfund íslendinga, sem
höfðu frestað fundinum um ár
vegna hagsmunamála sem dönsk
stjómvöld höfðu lítinn skilning á.
Málin höfðu mótast í höndum
Dana í millitíðinni, eins og við
mátti búast. Þjóðfundurinn hafði
einfaldlega misst af lestinni. Og við
það sættu fundarmenn sig ekki,
heldur sömdu lagafrumvarp í stað
álitsgerðar, sem samkomulag hafði
orðið um að fundurinn gerði. Og
ógilti þá umboðsmaður konungs
fundinn, eins og honum bar að
gera.
En þrátt fyrir stífni á báða bóga
gerði fundurinn í lærða skólanum
árið 1851 það gagn sem helst var
að vænta, stappaði stálinu í fundar-
menn. Nokkrir þeirra voru sendir
til Hafnar til að tala máli þjóðfund-
arins við konung. Konungur hafði
þá öðmm hnöppum að hneppa en
þrátta við íslendinga. Seint og um
síðir var svo afráðið að Alþingi léti í
Ijósi álit sitt á sérmálunum. Það
gerði þingið árið 1867 og aftur
1869. Á næsta þingi, 1871, sam-
þykkti danska þingið lög um
stjómskipulega stöðu íslands í
danska ríkinu. Skilgreiningu á
réttarstöðu landsins. Þá kom frek-
ar en áður í ljós sannfæring Dana
um að ísland væri dönsk eyja, óað-
skiljanlegur hluti Danaveldis, —
en hefði þó sérstök landsréttindi af
óljósum ástæðum. Samkvæmt
þessum lögum, svökölluðum
Stöðulögum, áttu íslendingar ekki
að leggja neitt til almennra þarfa
danska ríkisins né taka þátt í lög-
gjöf um þær nauðsynjar, þótt Is-
land teldist hluti af danska ríkinu.
Má það heita vel sloppið. Ekki var
gert ráð fyrir að Alþingi hefði
ákvörðunarrétt um Stöðulögin
fremur en önnur dönsk lög fram til
þess að þau vom sett. En máttu
vissulega láta í ljósi álit sitt. Og enn
voru stjórnarskrárákvæðin um sér-
mál íslendinga ófrágengin.
Höfundur er rithöfundur.
Magnús Sigurðsson:
OFBELDI
í tilefni af „Alþjóða heilbrigðisdeginum" þann 7. apríl 1993 („World
Health Day“) hefur verið ákveðið af heilbrigðisyfirvöldum og að tillögum
Slysavamaráðs íslands að tileinka þema dagsins ofbeldi.
Á tímum styrjalda milli ríkja,
stjómmálafylkinga og trúflokka hef-
ur ofbeldi verið framfylgt í ríkum
mæli. Daglega heymm við fréttir um
að karlmenn hafi verið hnepptir í
fangelsi, verið pyntaðir og sumir
drepnir af andstæðingum sínum.
Konur hafa sætt illri meðferð, verið
sveltar, pyntaðar, nauðgað og orðið
að ganga með böm böðla sinna. Dag-
lega heymm við einnig um árásir á
einstaklinga, sem hafa verið rændir,
beittir líkamlegu valdi og jafnvel
drepnir. Og nú nýlega hafa slíkir of-
stopamenn ferið að myrða böm sér
til skemmtunar. Því vaknar spum-
ingin: Fer heimur versnandi eða er
mannleg ónáttúra alltaf söm við sig?
Verður lítilmagninn eða andstæð-
ingurinn réttlítill eða réttlaus gagn-
vart þeim, sem em á annarri skoðun
eða verða af tilviljun (?) á vegi slíkra
ofbeldismanna? Eru menn í nútíma
þjóðfélagi orðnir það siðblindir, að
það gildi, sem áður var notað til rétt-
lætingar baráttuaðferðar, „að til-
gangurinn helgi meðalið"? Heims-
styrjöldin síðari og raunar ýmislegt,
sem síðan hefur gerst, bendir til
þess, að mannkynið hafí ekki þrosk-
ast í siðferðilegu tilliti, svo að álíta
verður að við séum siðlausari nú en
áður. Þó hefur líklega aldrei áður
verið barist jafti mikið á móti pynt-
ingum og allskyns ofbeldi en einmitt
á síðustu árum, svo að ætla má að
viss þróun og þroski ætti að eiga sér
stað.
Nú viljum við öll hafa ákveðið frelsi
og emm fús til þess að berjast fyrir
því eða viðhalda því. En eigum við að
vinna að því með ofbeldi? Því svara
ég neitandi. Ef við athugum nú hina
ýmsu þætti ofbeldis í daglegu lífi, þá
koma fyrst upp í hugann líkamsárás-
ir á einstaklinga, á heimilum,
skémmtistöðum eða utanhúss. Oft
finnst þeim, sem fyrir árásinni verða,
að sér sé misþyrmt að ástæðulitlu
eða -lausu. Þá má nefna ofbeldi á
bömum á heimilum, í skóla eða á
götunni. Þá einnig á konum, bæði
barsmíðar og nauðganir. Þá má
nefna ofbeldi í umferðinni, umferð-
arreglur ekki virtar og sá, sem brýtur
þær, setur sjálfan sig og aðra í lífs-
hættu með breytni sinni. Þá er að
nefha hið andlega ofbeldi, t.d. einelti
í skólum eða á vinnustað. Þar verður
einhver einstaklingur tekinn fyrir af
hópi manna, vegna þess að hann
hugsar öðruvísi, hann er öðruvísi í
útliti og hefur önnur áhugamál en
aðrir í félagshópnum. Hann er þá
beittur andlegri kúgun og jafnvel
líkamlegu ofbeldi af hinum, sem
ekki vilja skilja eða virða það, að allt-
af séu til einstaklingar, sem falla út
úr hinum hefðbundna ramma, án
þess þó að valda mikilli röskun á
umhverfinu að öðru leyti.
Eftir þeim upplýsingum, sem mér
hafa borist, hefur fjöldi ofbeldistil-
fella (skráðra) ekki aukist til muna,
heldur hefur orðið aukning á þunga
meiðsla þeirra, er fyrir líkamsárás-
unum verða. Helstu aðferðir böðl-
anna eru barsmíðar á höfuð, bol og
útlimi, síðan spörk og jafnvel hníf-
stungur. Hvað kemur til að grimmd
árásarmanna hefur aukist svona, að
fómarlambið má þakka fyrir að
verða ekki drepið? Hefur siðferðis-
vitund vorri hrakað svona alvarlega,
að einstaklingurinn má þakka guði
fyrir að halda lífi ef á hann er ráðist?
Áður fyrr var álitið nóg að gera út
um hatrammlegar deilur með bar-
smíðum, en nú virðist útlend tíska
ráða í þessu sem öðru.
Á þessari fjölmiðlaöld, þar sem
fréttir berast oft á dag um ofbeldisat-
burði úti í heimi, þá ættum við að
vera fær um að forðast slíkt. En
fréttir af ofbeldi í útvarpi og ofbeldis-
myndir í sjónvarpi virðast frekar
slæva siðferðisvitundina fyrir slíku
en hitt. Þetta er eins og auglýsingar,
sem seytla inn í vitundina með sí-
felldum endurtekningum, þannig að
einstaklingurinn er hættur að
skynja hættuna, sem felst í þessari
seQun.
Sú neikvæða frétt barst fyrir
skömmu, að ofbeldiskvikmynd hafi
fengið Óskars-verðlaunin í ár. En
hins vegar barst önnur frétt jákvæð
frá Bandaríkjunum, að CBS- sjón-
varpsstöðin ætli að virða niðurstöð-
ur skoðanakannana, þar sem 72%
voru því fylgjandi að setja mjög
þröngar skorður á sýningar ofbeldis-
kvikmynda. Almenningur þar hefur
nú fengið sig fullsaddan af allskyns
ofbeldi í kvikmyndum.
Það er staðreynd, að allur agi hefur
minnkað á undanförnum áratugum
hér á landi, svo að viðkvæðið í dag
hjá mörgum manninum er það, að
þetta eða hitt skipti engu máli. Víst
skiptir það máli, hvort farið sé að
réttum siðferðisreglum. Til eru
tvennskonar siðferðisreglur, boð og
bönn. Boðin eru fyrirmæli um eitt-
hvað, sem menn eiga að gera. Bönn-
in ákveða hinsvegar, hvað ekki má
gera. Það er því mikilsvert, að menn
geri greinarmun þar á. Boð gæti ver-
ið, að bjarga mannslífi, en bann væri
að skaða eða svipta mann lífi.
Til þess að við getum snúið þessari
óheillavænlegu þróun við, þ.e. aga-
leysinu, verðum við að hjálpast að
eða stuðla að ákveðnum agareglum í
þjóðfélaginu. Heimilin, skólamir og
vinnustaðirnir verða að hjálpast að,
að mynda og viðhalda jákvæðum aga
til þess að auðvelda öll samskipti
einstaklinganna.
Við viljum öll hafa frelsi, en öllu
frelsi fylgja takmarkanir. Við getum
nefnt smá dæmi: Tveir menn ganga
eftir gangstétt í gagnstæða átt. Ann-
ar þeirra sveiflar göngustaf og er þeir
mætast er hann næstum búinn að
slá í nefið á hinum manninum. Þá
segir sá er þótti sér ógnað: „Þetta
megið þér ekki gjöra.“ Þá svarar
göngustafsmaðurinn: „Erum við
ekki frjálsir menn í frjálsu landi?"
„Jú,“ svarar hinn, „en frelsi yðar end-
ar þar sem nefið á mér byrjar.“
Við skulum virða frelsi einstak-
lingsins, en hafa það í huga, „að það,
sem þér viljið ekki að aðrir gjöri yð-
ur, skuluð þér heldur ekki og öðrum
gera.“ Við skulum því vera samtaka í
að móta jákvætt viðhorf gagnvart
aga. Sá, sem ekki kann að hlýða, get-
ur hvorki stjómað sjálfum sér né
öðrum. Sjálfsagi er kostur, en ekki
löstur. Keppum að því að móta hér á
landi agað þjóðfélag, þar sem ofbeldi
og kúgun verða að sjálfsögðu útilok-
uð. Þá höfum við gengið götuna til
góðs fram eftir veg.
Höfundur er læknir og fulltrúi i Slysa-
vamaráöi fslands.
Italía: IRI, Eni, ENEL, INA einkavædd?
Á Ítalíu er hafinn undirbúningur
að einkavæðingu fjögurra stórra
samsteypna ríkisfyrirtækja, sem
þegar hefur verið breytt í hlutafé-
lög: IRI, félags um eignarhald á
iðnfyrirtækjum; Eni, samsteypu
orkufyrirtækja og efnavinnsína;
ENEL, sambands rafveitna; og
INA, tryggingarfélags og eignarað-
ila að bönkum. Fyrirtæki IRI
leggja til um 5% af vergri lands-
framleiðslu Ítalíu, en á meðal
þeirra eru flugfélagið Alitalia, Ilva-
stálverið, STET- fjarskipti og SME-
matvælagerðir. Á meðal dótturfé-
laga þess eru Banca Commerciale
Italiana (BCI) og Credito Italiano.
Skuldir IRI nema nú um 60 billj-
ónum líra, jafnvirði 54 milljarða $.
Á vegum IRI starfa um 408.000
manns.
Helstu fyrirtæki Eni eru Agip
olíu- og jarðgasfyrirtækið, Snam-
gasdreifikerfið og EniChem- efna-
verksmiðjurnar. Þá á það dagblað í
Mflanó.
Skuldir Eni nema um 23 billjón-
um líra. Á vegum þess starfa um
130.000 manns. ENEL er samband
rafveitna ríkisins. Nema skuldir
þess 32 billjónum líra. Á vegum
þess starfa 110.000 manns.
INA er eitt stærsta tryggingarfé-
lag Ítalíu og hefur að auki meirí-
hluta í Assitalia, samsteypu trygg-
ingarfélaga, og er eignaraðili að
Banca Nazionale del Lavoro og
Instituto Mobiliare Italiano. INA er
án skulda. Hefur það um 11.000
starfsmenn.