Tíminn - 09.06.1995, Síða 5

Föstudagur 9. júml995
5
Hver var Guöríður?
Kirkjulistahátíb: HEIMUR GUÐRÍÐAR.
Síbasta heimsókn Gubríbar Símonardótt-
ur í kirkju Hallgríms. Höfundur og leik-
stjóri: Steinunn jóhannesdóttir. Tónlist:
Hörbur Askelsson. Leikmynd og búning-
ar: Elín Edda Árnadóttir. Frumsýnt í Hail-
grímskirkju 5. júní.
Þetta leikverk er sett upp sem
ævirakning Guöríöar Símonar-
dóttur, Tyrkja-Guddu. Aldur-
hnigin situr hún í Saurbæjar-
kirkju og rifjar upp sögulega ævi
sína, frá herleiðingunni í Alsír
og síðan kynnum af séra Hall-
grími og lífi þeirra. Verkið er
samið fyrir Hallgrímskirkju og
sýnt þar tvívegis á Kirkjulistahá-
tíð.
Það hefur reyndar fyrr verið
leikið í Hallgrímskirkju. í hlið-
arsal var fyrir nokkrum árum
sýnt leikrit Guðrúnar Ásmunds-
dóttur um Kaj Munk. Sú sýning
er eftirminnileg og varð enda
mjög vinsæl. Þar kom til hinn
dramatíski efniviður og af-
burðaleikur í burðarhlutverki
þar sem var Arnar Jónsson sem
Kaj Munk. Þetta var ágætt „leik-
hús í kirkjunni", eins og það
hét, dæmi um það hvernig unnt
er að nota sér hugblæ kirkjunn-
ar til að magna áhrif leiks þar
sem efnið hæfir umgerðinni.
En sá er munur á verki Guð-
rúnar Ásmundsdóttur um Kaj
Munk og Steinunnar Jóhannes-
dóttur um Guðríöi að það fyrra
er í leikrænu formi, en það
seinna í rauninni ekki. Stein-
unn hefur valið sér frásagnar-
formið, kannski meðal annars
vegna aðstæðna í kirkjunni.
Hún hefur aöeins þrjár persón-
ur á „sviðinu": Guðríði gamla,
Guðríði yngri og Hallgrím; auk
þess tvo drengi, son Guðríðar á
mismunandi aldri.
Það voru fallega skrifaðir kafl-
ar í þessu verki; þetta er nokkuö
tilfinningasamt, eins og títt er
hjá höfundinum. í heild skorti
þab tilfinnanlega dramatíska
uppbyggingu. Þótt efnið, ævi-
saga Guðríðar, sé átakamikib,
nær þab ekki flugi nema eitt-
hvað sé fyrir það gert. Þetta var
tiltakanlegt í fyrri hluta leiksins
þar sem Guðríður segir frá þeirri
skelfilegu reynslu, þegar hún er
herleidd af Tyrkjanum og gerð
ambátt. Allt er það vitaskuld
upp úr kunnum heimildum;
margir hafa skrifaö um Tyrkjar-
ánið, meðal annarra Jón Helga-
son ritstjóri heila bók. Það er
vandasamt að blása nýju lífi í
þetta margnotaða efni og tekst
ekki hér. Frásögnin var líka of
löng og tók beygjur sem maður
áttaði sig ekki á. Til dæmis er
snúið aftur í lýsingu á fyrstu
komu fanganna til Alsír, eftir að
búið er aö segja frá fundum
Guðríbar og Hall-
gríms í Kaup-
mannahöfn.
Eftir það er
þráöur frásagnar-
innar liðlega
spunninn, og snýst nú ræða
Guöríðar mjög um Hallgrím —
hún var send honum. Þegar öllu
er á botninn hvolft, felst veg-
semd Guðríðar í því að hafa
orðið kona þessa einstæða snill-
ings — alveg á sama hátt og
skugginn, sem yfir minningu
hennar hvíldi, var til þess lagað-
ur að gefa Hallgrími enn meiri
dýrðarljóma.
En hvað hefur Steinunn fram
ab færa um Guðríði, ævi henn-
ar, örlög og eiginmann? Sann-
ast ab segja bætir hún fáu vib
það sem fyrri höfundar hafa
sagt. Sigurður Nordal ritaði um
Guöríði fræga grein 1927 og
reisti hana upp, blés af henni
skúm þjóðsagna og leiddi hana
til öndvegis sem förunaut
skáldsins. Þetta er ekki létt, af
því að Hallgrímur hefur alls
ekkert ort sem með vissu fjallar
um konu hans. Fyrir bragbið
verða menn að geta sér til um
áhrif hennar á skáldiö. Þetta
hafa fleiri gert í kjölfar Nordals,
þar á meðal Jakob Jónsson í
leikriti sínu,
vanburðugu,
T y r k j a -
Guddu, þar
sem Steinunn
lék titilhlut-
verk þegar leikurinn var tekinn
upp í Þjóðleikhúsinu. Litlu síðar
kom á prent erindi eftir Sigur-
björn Einarsson, sem einnig er
varnarræða fyrir Guðríði.
Leiktexti Steinunnar býður
sem sagt ekki upp á djúpa túlk-
un á Tyrkja-Guddu; hér er frem-
ur fram haldib hinni mannúb-
legu lýsingu hennar, sem fitjað
var upp á fyrr á þessari öld og
ríkjandi hefur verib síðan í skrif-
um manna. Þetta er íþætt
„kvenlegum" áherslum, þar
sem einkum er gert mikib úr
sektarkennd gagnvart syninum
sem eftir varð í Alsír. Um Hall-
grím er fjallaö smekkvíslega, en
hann er fremur á bak við en lif-
andi persóna. Það er kenning
verksins, að missir Steinunnar
litlu hafi gert Hallgrím að stór-
skáldi. Þetta er mjög sennileg
skýring, og fallega er lýst harmi
skáldsins með tilvísun í erfiljóð-
ið. Hér kemur líka við sögu leg-
steinninn sem Hallgrímur hjó;
hann fannst fyrir fáum áratug-
um og er nú í Hvalsneskirkju og
lætur engan ósnortinn sem sér.
— Hér kemur fram að eftir ab
dóttir Hallgríms lést hafi hann
horfið æ meir inn í eigin heim
— og fjarlægst Guðríði.
í stuttu máli sagt er leikverk
Steinunnar Jóhannesdóttur
samandregin upprifjun á sögu
Guðríðar Símonardóttur í ljósi
hugmynda okkar tíma um
hana. Þab blandast engum hug-
ur um að hér er efniviður í
magnað dramatískt verk, sem
eftir er að semja. Mýtan er of
þéttvafin utan um efnið til að
neinn hafi lagt í að glíma við
það. Eiginlega undrast maður
að Steinunni skyldi ekki gefa sér
dálítið lausari taum og semja til
dæmis fleiri samtalsatriði milli
Gubríðar og Hallgríms, úr því
hún leiðir hann upp á sviðið.
Þab hefbi getab blásib einhverj-
um átökum í þessa sögu.
Helga Bachmann leikur hlut-
verk Guðríðar eldri, í mjög
kunnuglegum stíl, og tókst vita-
skuld ekki að vinna meira úr því
en efni stóðu til frá höfundar
hendi. Hún var áberandi óör-
ugg á textanum, hvað sem vald-
ið hefur. Helga Jónsdóttir er
Guðríður yngri og Þröstur Leó
Gunnarsson leikur Hallgrím.
Þau virðast hæfilega valin í
hlutverkin og skiluðu þeim
smekkvíslega eftir því sem um
er að gera. Björn Brynjólfur
Björnsson og Guðjón Davíð
Karlsson eru í þöglum hlutverk-
um Sölmundar. — Tónlistin er
notuð sem áhrifaauki, til dæmis
í Tyrkjaráninu, og var ekki of-
notuð. Hljómburður í kirkjunni
er ekki góður, en raddir leikar-
anna voru magnaðar svo þær
heyrðust vel. En kirkjan kallar á
sérstaka tækni í flutningi, með
ákveðnum hraða, sem setur
leiktúlkuninni skorður. Kirkju-
gestir í Hallgrímskirkju að
kvöldi annars í hvítasunnu
settu þær ekki fyrir sig og tóku
sýningunni þakksamlega.
LEIKHÚS
GUNNAR STEFÁNSSON
„Menning" án siðmenningar
Við, sem búum í henni Reykjavík,
getum státað okkur af flestum ytri
einkennum borgarmenningar. Við
höfum iðnað, skóla, verslun, list-
sköpun og -túlkun, almennings-
samgöngur og höfn. Við höfum
meira að segja Bankastræti 0 og það
við hliðina á sjálfu Stjórnarráðinu.
Fátt, ef þá nokkuð, skortir á þokka-
lega menningarlega yfirborðs-
mynd.
En sé dýpra skyggnst, kemur
margt upp á yfirborðið sem illa þol-
ir dagsljósið. Til að mynda er það
gjarnan svo, aö þeir sem vinna viö
þjónustustörf, líða fyrir skort á
þeim siðum, sem krafist er í fjöl-
menni.
Máli mínu til sönnunar ætla ég
að nefna tvö dæmi. Hið fyrra er af
strætisvagnastjórum. Ég vænti þess,
að flestir geti verið sammála um
það, að sem farþegar eigi viðskipta-
vinir SVR ekki annað sameiginlegt
en það, að vilja komast á milli staða
í strætisvögnum. Margir vagnstjór-
ar eru þó á öðru máli. Þeir virðast
halda, að fólk ferðist í strætisvögn-
um til að hlusta á síbyljuöskur í út-
varpi. A.m.k. hafa þeir útvarpstæki í
gangi og stilla það ævinlega á öskur-
stöðvar og það hátt. Bylur þá sí-
byljuöskur á farþegum, milli þess
sem starfsfólk viðkomandi útvarps-
stöðva eys yfir þá aulabröndurum.
Vei þeim, sem ætla sér að nota
tímann í strætisvagninum til að
lesa á bók eða einfaldlega njóta ró-
legrar stundar á leið til eða frá
vinnu.
Hitt dæmið, sem ég ætla að
nefna, er að ég vona, nokkuð sér-
stæðara. Þannig er mál með vexti,
að um langt árabil hefur veriö rekin
fornbókaverslun í húsi nokkru í
Miðbænum.
Húsið er gamalt timburhús og
nokkuð hljóðbært.
Fyrir skömmu hófst rekstur tísku-
verslunar í þessu sama húsi, nánar
tiltekið viö hlið fornbókaverslunar-
innar. Væri það ekki í frásögur fær-
andi, nema fyrir þá sök, að þar á bæ
telur fólk það við hæfi að láta grað-
hestaóhljóð, sem eiga víst að teljast
til tónlistar, dynja á viðskiptavin-
um sínum. Gott væri það og bless-
að, svo fremi sem þeir sæktust eftir
SPJALL
PJETUR
HAFSTEIN
LÁRUSSON
því, nema fyrir þá sök, að óhljóðin
berast með miklum þunga yfir í
fornbókaverslunina.
Ég vænti þess aö hverjum manni
sé skiljanlegt, að það er vissum erf-
iðleikum bundið að eiga viöskipti
við fornbókasala, hafandi yfir sér
óhljóðin úr öskrandi graöhesti,
jafnvel þótt aðeins sé í líki rafvædds
hátalarakerfis. í það minnsta var
mér nóg boöið, þegar ég fyrir
skömmu var að leita mér að bók í
fornbókasölunni. Því brá ég mér yf-
ir í tískubúöina og spurði af-
greiðslukonu þar, hvort ekki mætti
lækka svo í hátölurunum að ekki
heyrðist yfir í fornbókaverslunina.
Svarið sem ég fékk var á þessa
leið: „Fornbókasalarnir hafa kvart-
að við okkur út af þessu og segja að ■
músíkin trufli viðskiptavini þeirra.
En okkar viðskiptavinir vilja hafa
þetta svona og svona verður það!"
Svo mörg voru þau orð.
Auðvitað er það ekki starfsfólkiö,
sem tekur það upp hjá sér, að ónáða
fólk í næstu verslunum og þá sem
leið eiga um götuna, með þessum
ruddalega hætti. Það eru eigend-
urnir. í siðuðum borgarsamfélögum
væru slíkir menn dregnir fyrir lög
og rétt, og þeir skyldaðir til að láta
af ólátunum. Og ef þeir þráuðust
við, mættu þeir allt eins búast við
því að veröa sviptir verslunarleyfi.
En í Reykjavík er þessu ekki
þannig háttaö. Hér ríkir nefnilega
yfirborðsmenning, sýndarmenning
án siðmenningar.
Enda er það eitt helsta keppikefli
borgaryfirvalda að borgin verði til-
nefnd menningarhöfuðborg Evr-
ópu. Því eins og Kaninn segir:
„There is no business like show
business." ■
FÖSTUDAGS-
PISTILL
ÁSGEIR
HANNES
NÓBELSFJÖL
SKYLDANÁ
BALKANSKAGA
Borgarastyrjöldin á Balkanskaga er
Ijót styrjöld. Ekki svo að skilja að til
séu fallegar styrjaldir. En stundum
er þó bitamunur. Allar verstu hlið-
ar mannskepnunnar hafa séð
dagsljósið í gömlu Júgóslavíu og
sér þó ekki fyrir endann á hildar-
leiknum. Aðrar þjóðir heims standa
lémagna frammi fyrir þessum
fjanda og er vandi á höndum. En
við svo búiö má ekki una og sam-
félag þjóðanna er í þættu, ef ekki
verður stillt til friðar á Balkanskaga.
Sameinuðu þjóðirnar eru lög-
reglustjóri mannkynsins og lög-
saga þeirra er hafin yfir öll landa-
mæri. Þær hafa kallað á gæslu-
menn frá ýmsum löndum til að
skakka leikinn á Balkanskaga, en
allt kemur fyrir ekki. Verstu þrjót-
arnir hafa ráðist á friðargæsluna og
tekið liðsmenn hennar í gíslingu.
Hlekkjað við hugsanleg skotmörk
og niðurlægt á annan hátt. Niður-
lægt Sameinuðu þjóðirnar og allar
þjóðirnar sem að þeim standa.
í dag standa þjóðfélög heimsins
á krossgötum: A að líba ribböldum
af verstu gerð að fara sínu fram,
eða stilla til friðar hvab sem það
kostar? Þessari spurningu verða
menn að svara hver fyrir sig og á
vettvangi hinna sameinubu þjóba.
Enginn maður getur vikib sér und-
an ábyrgbinni af gæslu Sameinuðu
þjóðanna á Balkanskaga og ekki
heldur íslendingar.
Vib skákum ekki lengur í því
skjólinu að íslenska þjóðin þekki
hvorki sverb né blóð og sé langt
frá heimsins vígaslóð. Island er fé-
lagi í Sameinubu þjóðunum og líka
Atlantshafsbandalaginu, sem
gegnir hlutverki refsinornar á Balk-
anskaga. íslenska þjóðin hefur lagt
blessun sína yfir gæslu Sameinubu
þjóðanna og hernað Atlantshafs-
bandalagsins. íslendingar hafa
skrifab upp á víxilinn og bera á
honum fulla ábyrgð.
Pistilhöfundur er friösamur hin
síðari ár og unir glaður við sitt í
friði vib bæði gub og menn. Samt
er hann ekki í nokkrum vafa að
stilla verbur til friðar á Balkan-
skaga, ef menning og minning
Evrópu á ekki ab líða undir lok.
Stríbsherrar Serba eru harðskeyttir
fantar og verba ekki meb góðu út
reknir. Auga fyrir auga og tönn fyr-
ir tönn.
Þjóbir heimsins verða ab bregb-
ast skjótt vib og fela Sameinuðu
þjóðunum að útkljá þennan hildar-
leik án tafar. Herfræbingar hafa
spáð langvinnri styrjöld í anda Ví-
etnam, ef látið er til skarar skríða
fyrir fullum seglum. Réttast væri að
safna saman málaliðum og etja
þeim á forabib, en hlífa æsku
heimsins við nýju herútboði.
Stríðsherrar Balkanskaga eiga ekk-
ert betra skilið en ab andskotinn
hitti ömmu sína.
Flest bendir þó til ab stríbiö
danki áfram í áratugi og örkumli
þjóðirnar ábur en yfir lýkur. Um
síðir drattast stríbsherrarnir vænt-
anlega ab samningaborbi, þegar
þeir hafa ekki lengur ánægju af
stríðinu fyrir aldurs sakir. Sein-
heppin akademía Nóbels gamla
sprengjuframleibanda er manna
liklegust til ab tilnefna þá verstu í
hópnum til friðarverðlauna, ekki
síður en Gorbasjeff og böblana frá
botni Miðjarðarhafs.
Því mibur lést Stalín heitinn áður
en járntjaldið féll og Nóbelfjöl-
skyldan missti þar vænsta sauðinn.