Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Qupperneq 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. janúar 2006 | 3
N
ú í ársbyrjun voru skjöl
sænsku akademíunnar um
ákvörðun Nóbelsverðlauna í
bókmenntum árið 1955 gerð
opinber. Í því felst að helstu
gögn um verðlaunaveit-
inguna eru aðgengileg fræðimönnum, og hef-
ur skjalavörður sænsku akademíunnar sent
mér afrit af þeim. Að beiðni Lesbókarinnar
skal hér gerð grein fyrir því hver þessi skjöl
eru og hvað í þeim er að
finna, og um leið reynt að
varpa ljósi á hvernig
ákvörðun akademíunnar er
tekin. Í því sambandi
beindi ég nokkrum spurningum til akademí-
unnar sem var svarað sama dag og skjölin
voru gerð aðgengileg og nýti þau svör í grein-
inni.
Það sem vantar
Tvennt er rétt að taka fram. Það fylgir föstu
formi hvað gert er opinbert og hvað ekki.
Þannig er hægt að lesa fundargerð fundarins
sem formlega tekur ákvörðunina, dagsetta 27.
október, og úrslit síðustu atkvæðagreiðsl-
unnar, en ekki kemur fram þar hverjir
greiddu atkvæði með hverjum, og akademían
vill ekki upplýsa hverjir sátu þennan fund; þó
má ráða af fundargerðinni að þeir hafi verið
þrettán, og atkvæði umfram það hafi því skil-
að sér bréflega. Það er hins vegar hægt að
verða margs vísari um afstöðu einstakra fé-
laga akademíunnar, atkvæðagreiðslurnar og
þróun málsins með því til dæmis að skoða
bréfasafn Dag Hammarskjöld, fram-
kvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna, sem
varðveitt er á Konunglega bókasafninu í
Stokkhólmi. Hammarskjöld sat í akademíunni
og með því að lesa bréfaskipti hans við Sten
Selander og Anders Österling má viða að sér
nokkrum fróðleik um þróun málsins. Sú saga
hefur áður verið rakin í bók minni, Halldór
Laxness – ævisaga (2004) og hjá Hannesi H.
Gissurarsyni í bókinni Laxness (2005), og skal
því ekki endurtekin hér.
Gögnin sjálf
Ákvörðun sænsku akademíunnar var tekin í
þremur áföngum. Í fyrsta lagi bárust henni
uppástungur um verðlaunahafa. Ákveðnir að-
ilar máttu senda inn slíkar tilnefningar, svo-
sem félagar í akademíunni, prófessorar í bók-
menntum og málvísindum, aðrar akademíur,
samtök rithöfunda og fyrrverandi verðlauna-
hafar. Tilnefningarnar urðu að berast í síðasta
lagi í janúar 1955. Þá voru sérfræðingar
fengnir til að segja álit sitt á þeim. Þetta gátu
verið menn innan akademíunnar eða ut-
anaðkomandi sérfræðingar. Ef uppá-
stungurnar höfðu borist áður, einsog mjög al-
gengt var, voru eldri álit oft látin duga.
Þannig er Per Hallström, sem sæti átti í aka-
demíunni, skrifaður fyrir fyrstu þremur sér-
fræðiálitunum um Halldór Laxness (1948,
1949 og 1950).
Þar næst tók undirnefnd akademíunnar,
svokölluð Nóbelsnefnd, til starfa og samdi
greinargerð sem yfirleitt var lögð fyrir aka-
demíuna í september. Í Nóbelsnefndinni þetta
árið sátu þrír félagar akademíunnar, á árum
áður voru þeir stundum fimm. Álitsgerð Nób-
elsnefndarinnar var síðan lögð fyrir akadem-
íuna sem tók málið til umræðu og atkvæða-
greiðslu á nokkrum fundum, uns hún komst
að niðurstöðu sem í þessu tilviki var tilkynnt
uppúr hádegi fimmtudaginn 27. október 1955.
Helstu gögnin sem nú er hægt að lesa eru:
Listi yfir tilnefningar sem bárust ásamt með-
mælabréfum og greinargerð Nóbelsnefnd-
arinnar að meðtöldu séráliti; er sú grein-
argerð 13 blaðsíður. Þá er aðgengileg
fundargerð lokafundarins og skjalasafn aka-
demíunnar hefur greitt úr nokkrum fleiri
spurningum þess utan.
Hverjir sitja í akademíunni?
Sænska akademían er skipuð 18 félögum. Í
október 1955 áttu sæti í henni rithöfundarnir
Sigfrid Siwertz, Hjalmar Gullberg, Pär Lag-
erkvist, Anders Österling, Bo Bergman, Per
Hallström og Harry Martinson; bókmennta-
fræðingarnir Henry Olsson og Fredrik Böök;
málvísindamennirnir Bertil Malmberg og Eli-
as Wessén; ljóðskáldið, líffræðingurinn og
Hammarskjöld og T. S. Eliot höfðu gert til-
lögu um hann. Österling metur Saint-Johne
Perse mikils en finnur honum þó til foráttu að
skáldskapur hans sé of myrkur og óaðgengi-
legur til að koma til greina fyrir verðlaun sem
hafa jafn víða skírskotun og Nóbels-
verðlaunin. Þvínæst víkur Österling að hug-
myndinni um að skipta verðlaununum með
Gunnari og Halldóri.
Þessa tillögu telur hann sterka af marg-
víslegum ástæðum. Hann tekur fram að árið
áður hafi menn í umræðunni um Halldór vilj-
að bíða eftir útgáfu Gerplu á sænsku. Nú sé
bókin komin út, en verði tæpast talin til merk-
ari verka Laxness. Um sé að ræða háðsádeilu
á frásagnarhátt Íslendingasagna sem minni
um margt á sögur Linklaters og Frans G.
Bengtssons frá víkingatímanum sem hafi
hugsanlega verið listrænar fyrirmyndir Hall-
dórs (þetta er óneitanlega nokkuð óvenjuleg
kenning). Österling hefur ýmsa fyrirvara
gagnvart höfundarverki Halldórs en telur þó
að ótvíræð frásagnargáfa hans hafi gert skap-
gerð og sögu Íslendinga svo lifandi skil, að
það réttlæti verðlaun honum til handa, enda
þótt hann jafnist ekki til fulls á við aðra nor-
ræna verðlaunahafa.
Österling segir að Gunnar hafi staðið nokk-
uð í skugga Halldórs, en við endurnýjuð kynni
af sögum hans standi söguleg verk einsog
Fóstbræður og Jón Arason sannarlega fyrir
sínu, hann hælir Fjallkirkjunni mjög og mælir
einnig með skáldsögunni Sælir eru einfaldir.
Niðurstaða hans er: „Það væri því bók-
menntalegt óréttlæti að verðlauna eingöngu
Laxness og ganga framhjá eldri starfsbróður
hans Gunnari, meðan sá síðarnefndi er enn
með fulla starfsorku, ekki síst vegna þess að
höfundarverk Gunnars rúmar án efa meira af
þeirri mannúðarástríðu, sem vanalega er
tengd hugsjónalegu ætlunarverki verð-
launanna.“ Af greinargerð Österlings er ljóst
að hann telur á brattann að sækja með Gunn-
ar. Skipting verðlaunanna sé ekki æskileg og
vissulega séu fjölmiðlar nú fremur á bandi
Halldórs, en akademían geti auðveldlega varið
þá ákvörðun „að verðlauna samtímis báða
þessa jafnmerku fulltrúa bókmennta Íslands“.
Österling setur þessa tillögu efsta í sinni
greinargerð, en mælir til vara með belgíska
rithöfundinum Eugene Baie og setur spænska
skáldið Juan Ramón Jiménez í þriðja sæti.
Með álitsgerðinni fylgir forsíða frá ritara
Nóbelsnefndarinnar, Uno Willers, þar sem
hann segir að Sigfrid Siwertz sé sammála áliti
Österlings, en Hjalmar Gullberg sé því fylgj-
andi að Laxness hljóti verðlaunin einn.
Úrslit málsins
Í fundargerð akademíunnar frá 27. október er
bókfært að í lokaatkvæðagreiðslunni um verð-
launin hafi Halldór hlotið tíu atkvæði, en
spænsku höfundarnir Ramón Menendez Pidal
og Juan Ramón Jiménez þrjú hvor. Það kem-
ur heim við það sem áður hefur verið birt og
byggt var á bréfasafni Hammarskjöld, að til-
lagan um skiptingu verðlaunanna hafi aldrei
hlotið verulegan stuðning í umræðum og at-
kvæðagreiðslum í októbermánuði. Tillaga um
að Gunnar fengi verðlaunin einn virðist aldrei
hafa komið alvarlega til álita.
Sem kunnugt er var tilkynnt um verðlaunin
til Halldórs Laxness þann 27. október og var
ákvörðuninni fagnað í sænskum blöðum, eins-
og Österling átti von á. Ég spurði skjalavörð
akademíunnar að því sérstaklega þann 2. jan-
úar, hvort eitthvað væri skjalfest um af hverju
akademían fór ekki að tillögu meirihluta Nób-
elsnefndar, en það gerðist reyndar all oft. Því
var svarað til að um þetta væri ekkert að
finna í fórum akademíunnar.
Hvað er fréttnæmt?
Séð úr hæfilegri fjarlægð eru skjöl akademí-
unnar um úthlutunina 1955 forvitnileg, en
geyma engin stórtíðindi. Sænskur fréttamað-
ur sem skoðaði þau á vegum útvarpsins þar
tjáði mér að hann teldi ekkert fréttnæmt í
þeim. Hér á landi hefur það helst þótt frétt-
næmt sem ekki var í þessum skjölum. Ástæð-
an er sú að afkomendur Gunnars Gunn-
arssonar hafa sagt frá því að Gunnari hefði
verið tilkynnt að hann ætti að fá verðlaunin á
sínum tíma, hann hafi sagt Ragnari Jónssyni
útgefanda frá því sem hafi orðið flaumósa við,
en síðan hafi starfsmaður Landssímans,
Andrés Þormar, sýnt Gunnari skeyti sem
Ragnar, Sigurður Nordal, Jón Helgason og
Peter Hallberg sendu akademíunni til að
koma í veg fyrir að Gunnar hlyti verðlaunin.
Frá þessu var sagt í bók Hannesar H. Giss-
urarsonar og birti Morgunblaðið söguna sem
frétt á forsíðu fyrir jól, reyndar án þess að
geta þess að eingöngu væri byggt á munnlegri
heimild í annan lið, ef svo má segja.
Af eðlilegum ástæðum þótti það því frétt-
næmt hér að akademían upplýsti sem svar við
fyrirspurn minni að ekkert slíkt skeyti væri
að finna í hennar fórum.
Mitt mat
Hér hefur verið rakið eins nákvæmlega og
pláss leyfir hvað fram kemur í þeim skjölum
sem akademían hefur sent mér ásamt svörum
hennar við spurningum varðandi þetta mál.
Það er ekki gert af því skjölin sæti slíkum
bókmenntalegum tíðindum, heldur að beiðni
þeirra mörgu sem vilja átta sig sem best á að-
draganda þess að Íslendingi voru veitt Nób-
elsverðlaunin í bókmenntum. Af því geta
menn svo dregið sínar eigin ályktanir en mín-
ar, að því er varðandi umræðuna um Gunnar
og Halldór, eru í skemmstu máli þessar: 1.
Aldrei kom alvarlega til álita að Gunnar
Gunnarsson hlyti einn Nóbelsverðlaunin árið
1955. Það má ráða af greinargerð Nób-
elsnefndarinnar og atkvæðagreiðlsunum. 2.
Alvarlega kom til álita að skipta verðlaun-
unum milli Gunnars og Halldórs, sbr. tillögu
meirihluta Nóbelsnefndarinnar, en fyrir því
reyndist ekki hljómgrunnur í akademíunni. 3.
Heimildir akademíunnar renna ekki stoðum
undir frásögn fjölskyldu Gunnars, með sjálf-
sagðri virðingu fyrir henni, af skeytinu sem
breytti afstöðu akademíunnar. Akademíunni
sem stofnun hefur ekki verið sent slíkt skeyti,
hvaða sendingar sem kunna að hafa farið á
milli einstaklinga. Hér verður að geta þess að
hvorki þeir afkomendur fjórmenninga sem
eiga að hafa sent skeytið og ég hef frétt af, né
Gunnar Þormar, sonur Andrésar sem á að
hafa sýnt Gunnari skeytið, kannast við þessa
sögu né leggja á hana trúnað.
Hugleiðing um skeyti
Það getur hæglega hvarflað að þeim sem virð-
ir fyrir sér sameiginlegt meðmælabréf Sig-
urðar Nordals og Jóns Helgasonar að hér sé
komin frummyndin að „skeytinu“. Ef við leyf-
um okkur svolitla spekúlasjón gæti málið hafa
gengið svona fyrir sig: Eftir niðurstöðu Nób-
elsnefndar hringir kunningi Gunnars í aka-
demíunni í hann og lætur hann vita að allt
stefni í að hann fái Nóbelinn. Um slíkt símtal
eru áreiðanlegar heimildir. Skömmu síðar er
aftur haft samband við hann og sagt að líklega
nái þetta samt ekki fram að ganga. Í tengslum
við það fréttir hann að Jón og Sigurður hafi
mælt með Halldóri einum með orðsendingu
frá Kaupmannahöfn. Þótt það hafi gerst fyrr
og ekki í tengslum við þessa umræðu, getur
þessi atburðarás hæglega kveikt söguna um
skeytið.
Að lokum
Halldór Laxness hlaut Nóbelsverðlaunin í
bókmenntum 1955. Ákvörðunin átti sér all-
nokkurn skipulegan aðdraganda, einsog regl-
ur akademíunnar gera ráð fyrir, og þetta var
áttunda árið í röð sem Halldór var tilnefndur.
Nokkrar umræður og deilur urðu í akademí-
unni um ákvörðunina einsog jafnan áður. Sum
árin á undan höfðu deilur orðið svo miklar að
ekki náðist samstaða um að veita verðlaunin,
og voru þau þá veitt árið eftir fyrir tvö ár í
einu. Svo var ekki í þessu tilviki og fulltrúi
akademíunnar, Bo Ralph prófessor, sagði við
opnun safnins á Gljúfrasteini að akademían
teldi þessa ákvörðun núna eina af sínum fram-
sýnustu.
Óskandi væri hins vegar að núverandi um-
ræða beindi sjónum okkar að fleiri íslenskum
höfundum og ýtti undir gagnrýnar rannsóknir
á verkum þeirra og ævi – og yrði almenningi
hvatning til að lesa þá, sem er aðalatriðið. Það
á við um Gunnar Gunnarsson, en líka aðra
höfunda okkar, hvort heldur Þórberg Þórð-
arson eða Guðmund Hagalín, Thor Vilhjálms-
son eða Svövu Jakobsdóttur. Af nógu er að
taka, sem betur fer.
Höfundur þakkar Carola Hermelin hjá
skjalasafni sænsku akademíunnar fyrir upp-
lýsingar og Heimi Pálssyni fyrir aðstoð.
Skjöl um Nóbelsverðlaun
Skjöl sænsku akademíunnar um Nóbels-
verðlaun Halldórs Laxness voru opinberuð á
mánudaginn var. Hér er rýnt í skjölin og
fjallað um það helsta sem þau greina frá.
Eftir Halldór
Guðmundsson
halldor.gudmunds-
son@heima.is
Ein þurrleg upptaln-
ing á heimildum
Er þetta skeytið? „Það getur hæglega hvarflað að þeim sem virðir fyrir sér sameiginlegt meðmælabréf
Sigurðar Nordals og Jóns Helgasonar að hér sé komin frummyndin að „skeytinu“.“
Höfundur er bókmenntafræðingur.
gagnrýnandinn Sten Selander, sagnfræðing-
arnir Ingvar Andersson og Nils Ahnlund, lög-
fræðingurinn Birger Ekeberg, H. S. Nyberg,
sérfræðingur í austurlenskri menningu, og
Dag Hammarskjöld. Textafræðingurinn Ein-
ar Löfstedt lést í júní þetta ár og var ekki búið
að skipa sæti hans í október.
Nóbelsnefndina skipuðu þeir Anders Ös-
terling, formaður, sem jafnframt var ritari
akademíunnar, Sigfrid Siwertz og Hjalmar
Gullberg. Hún skilaði áliti sínu þann 23. sept-
ember. Einsog sjá má var akademían þetta ár
eingöngu skipuð karlmönnum og voru þeir all-
ir utan Hammarskjöld og Martinson fæddir
fyrir aldamótin 1900, flestir á níunda áratug
19. aldar.
Tilnefningar til verðlauna
Það er misjafnt hversu margar tilnefningar
berast. Að þessu sinni fékk hún í hendur 46
formlegar tillögur, og voru mismargir með-
mælendur með hverri. Þessir mæltu með því
að Halldór Laxness hlyti Nóbelsverðlaunin:
Elias Wessén norrænufræðingur og félagi í
akademíunni, Sverker Ek, prófessor emeritus
í bókmenntasögu og skáldskaparfræðum við
háskólann í Gautaborg, Jón Helgason, pró-
fessor í Kaupmannahöfn, Sigurður Nordal og
Steingrímur J. Þorsteinsson, prófessorar við
Háskóla Íslands. Aldrei höfðu jafn margir
mælt með Halldóri fyrr. Ítarlegasta með-
mælabréfið er frá Sverker Ek sem segir m.a.
að sem stórbrotinn epíker eigi Halldór sér
„sem stendur engan líka á Norðurlöndum,
jafnvel ekki í heiminum“. Steingrímur J. Þor-
steinsson sendir einnig bréf með stuttum rök-
stuðningi, en Jón Helgason og Sigurður Nor-
dal senda sameiginlega orðsendingu frá
Kaupmannahöfn, þar sem þeir voru þá báðir
búsettir, þar sem þeir stinga upp á Halldóri
án frekari rökstuðnings; slíkt var oft gert,
einkum ef tillagan hafði komið fram áður.
Tveir félagar í akademíunni, þeir Henry
Olsson og Harry Martinson, lögðu til að
Gunnar Gunnarsson fengi verðlaunin. Stellan
Arvidson, formaður sænska rithöfundafélags-
ins, gerði fyrir hönd þess tillögu um að verð-
laununum yrði skipt milli Gunnars og Hall-
dórs, og fylgdi nokkur rökstuðningur bréfinu.
Það er fjölbreyttur hópur skálda sem til-
nefndur er að þessu sinni. Meðal þeirra eru til
dæmis bandaríska ljóðskáldið Robert Frost,
enska skáldkonan Edith Sitwell, norski rithöf-
undurinn Tarjei Vesaas, þekkt nöfn einsog
Somerset Maugham og Aldous Huxley, en
líka minna þekkt einsog Reinhold Schneider
og Gustav Suits. Í álitsgerð Nóbelsnefnd-
arinnar er farið í gegnum þessar hugmyndir
og afstaða tekin eða vísað til fyrri afgreiðslu.
Meðal annars er fjallað um ljóðskáldið Ezra
Pound, og segir þar að óháð mati manna á
ljóðlist hans „þykir nefndinni afar hæpið að
mæla með höfundi, sem heldur fram op-
inberlega fasískum sjónarmiðum sem líka
innihalda andgyðinglegar og andhúmanískar
tilhneigingar, sem stríða beinlínis gegn anda
Nóbelsverðlaunanna“. Karen Blixen og Albert
Camus þykja koma til greina í framtíðinni
(Camus hlaut þau 1957), en einnig hefur verið
stungið upp á Gottfried Benn, André Malraux,
Paul Claudel og Sean O’Casey, svo nokkur
nöfn séu nefnd.
Greinargerð
Nóbelsnefndarinnar
Greinargerð Nóbelsnefndarinnar frá 23. sept-
ember er sameiginleg hvað ofangreinda höf-
unda og fleiri varðar. En síðan tekur við sér-
álit formannsins, Anders Österling, fjórar
blaðsíður að lengd. Þar tekur hann afstöðu til
þeirra tillagna sem mest stuðnings hafa notið.
Hann byrjar á því að vísa á bug tillögum um
Nikos Katzantzakis og Michail Sjólókov.
Seinni sögur Katzantzakis telur hann að upp-
fylli ekki þær kröfur sem Nóbelsnefndin geri
og að það veiki mjög tilnefningu Sjólókovs að
hann hafi ekki sent frá sér nýtt verk í fimmtán
ár. Þá ræðir hann nokkuð um tilnefningu
franska skáldsins Saint-John Perse, en Dag