Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.2006, Page 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. janúar 2006 | 9
inninga áhorfandans
ki síður áhugaverð, er Vac-
sveitina, 2000) sem leik-
o og er samstarfsverkefni
Frakklands (þaðan kom
ðum). Myndin lýsir ferða-
endur fortíðarinnar, eigin
unar og arðráns sem mót-
erúns.
leyti hrá, hana vantar það
ur væntir nú til dags, en á
á“ í þeim skilningi að hún
gt er þó galli – yfirbragð
na að það sem fyrir augu
eitt þrátt fyrir skort og
na einkennið er það sem
mikla og raun ber vitni.
ginni, Yaoundé, til þorpsins
ndjoun, og ferðalag þetta
ar. Fólkið sem hann hittir
að segir og hvernig það
m á síðustu árum hafa skoll-
m hann áður þekkti.
hvernig hið afmarkaða og
einstaka, hvort sem um er að ræða þjóðerni eða stað-
bundnar hefðir, þarf að geta lifað af andspænis
hnattvæðingu. Ef þessi möguleiki er ekki fyrir hendi
mun fórnarkostnaðurinn einfaldlega reynast of mikill.
Og burtséð frá öllu öðru þá er einn af kostunum við
að sjá kvikmyndir frá fjarlægum löndum, frá stöðum
sem maður þekki ekki, alltaf sá að í kvikmyndavél-
inni er ákveðið raunsæi að finna. Áhorfandi sér
myndir sem ekki eru frumlegar eða frumstæðar held-
ur einfaldlega fjarlægar, veruleikinn sem birtist í
smáatriðum og upplýstum bakgrunni er upplýsandi
og hugvekjandi. Kvikmyndin er þannig ólík bæði
blaðagreinum og bókum í því að þú – áhorfandinn –
sérð mynd af veruleikanum sem verið er að lýsa; þú
horfir og þú sérð svo ótal margt sem ekki kemur
„söguþræði“ myndarinnar beinlínis við en skiptir
samt öllu máli.
Frá borg til heimsþorps
Það er einmitt þessi áhersla á skynjun og smáatriði
sem einkennir heimildarmyndina Amsterdam Global
Village (Heimsþorpið Amsterdam, 1996) eftir Johan
van der Keuken. Bygging myndarinnar vísar að
sumu leyti aftur til sinfóníu-myndar Ruttmans um
Berlín en tilgangurinn er allt annar. Þar sem Rutt-
man sýndir borgarumhverfið sem verklega, ef ekki
hreinlega vélræna heild, leggur Keuken áherslu á að
sýna hvernig nútímalegur veruleiki Amsterdam er
óflokkanlegur og óskilgreinanlegur.
Borgarumhverfið er ekki sýnt sem heild heldur
sem óstýrilátur vettvangur alþjóðlegra samskipta.
Borgin, eða hugtakið „borgin“ er samkvæmt Keuken
úrelt hugtak. Hnattvæðing í formi landaflutninga og
samneytis þjóðarbrota hefur á róttækan hátt end-
urskilgreint hvernig við skiljum borgarhugtakið. Með
því að safna saman sögum, og ferðast, skapar leik-
stjórinn kvikmynd sem eiginlega er ekki kvikmynd.
Myndin er hugleiðing um útrás, hliðrun og útlegð,
þætti sem hafa gert Amsterdam að heimsþorpi frek-
ar en borg, nýju nútímalegu rými sem samræmist
ekki eldri skilgreiningum á samfélagi manna í þétt-
býli.
Bandaríska heimildarmyndin/gamanmyndin The
Yes Men (Já-mennirnir, 2003) fjallar um hnattvæð-
ingu á annan hátt. Í stað þess að fjalla um reynslu
íbúa heimsþorpsins gerir myndin arkitekta og höf-
unda þeirra félagslegu kringumstæðna sem leiða til
sköpunar heimsþorpsins að umfjöllunarefni. Og í
staðinn fyrir form huglægrar hugleiðingar notast
myndin við aðferðir hermannabæklinga. Fyrst stað-
setur maður óvininn, síðan gerir maður atlögu. Leik-
stjórar myndarinnar eru Sarah Price, Chris Smith og
Dan Ollman en þau eru, ef litið er í skamma stund
frá hinu hnattræna samhengi til þess sem er á ná-
kvæman hátt staðsett í landafræðilegum skilningi,
hluti af þeirri listrænu bylgju sem rætur á að rekja
til Milwaukee borgar í Wisconsin-fylki Bandaríkj-
anna, og hefur notið athygli undanfarið.
Aðalleikarar myndarinnar bregða sér í gervi op-
inberra erindreka WTO (World Trade Organization)
og sem slíkir koma þeir sér í kringumstæður þar sem
áheyrendur vita ekki að þeir eru bara að „grínast“.
Þeir koma fram sem alvarlegir (og „raunverulegir“)
ummælendur á bandarískum sjónvarpsstöðvum og
halda ræður á alþjóðlegum fjármálafundum, alltaf
undir því yfirskini að þeir séu talsmenn hinnar virðu-
legu stofnunar. Ímynduð og fölsk tengsl þeirra við
WTO ljær orðræðu þeirra ákveðinn þunga, nokkuð
sem þeir nýta sér til hins ýtrasta. Með því að þykjast
vera talsmenn WTO reyna þeir að segja sannleikann
um stefnumál stofnunarinnar, eins og þeir skilja
stefnumálin, á allt að því allegórískan hátt. Fjar-
stæðan verður farartæki samfélagsgagnrýni. Þetta er
vel heppnuð mynd og líkist að sumu leyti raunveru-
leikasjónvarpi hvað það varðar að maður trúir eig-
inlega ekki því sem fyrir augu ber, en aularnir eru
samt allir raunverulegir.
Heimurinn
Ein allra athyglisverðasta leikna mynd um hnattvæð-
ingu og áhrif hennar sem rekið hefur á fjörur áhorf-
enda undanfarin ár er kínverska myndin Shijie
(Heimurinn) eftir Jia Zhangke sem nýlega var sýnd á
Alþjóðlegri kvikmyndahátíð í Reykjavík. Þetta er
mynd sem fjallar ekki um neitt annað en hnattvæð-
ingu án þess nokkurn tíma að nefna hana á nafn.
Umhverfi skiptir öllu máli í þessari ótrúlegu en
samt afskaplega staðbundnu kvikmynd. Staðurinn er
reyndar hálfgerður hjáveruleiki og Zhangke, sem
fram til þessa hefur talist til helstu „neðanjarðarleik-
stjóra“ kínverskrar kvikmyndagerðar, býr til veröld
sem er ekki alveg raunveruleg, hún er staðbundin en
samt alþjóðleg, og fjallar um hnattvæðingu enda þótt
ferðalög í flugvélum sé öllum helstu persónum kvik-
myndarinnar óhugsanleg. Myndin gerist að nær öllu
leyti í Heimsgarðinum í Peking, skemmtigarði sem er
raunverulegur enda hefði Zhangke aldrei haft fjár-
magn til að byggja slíka sviðsmynd.
Heimsgarðurinn var opnaður árið 1993 og þekur
gríðarlegt landsvæði enda inniheldur hann um 100
eftirmyndir af heimsþekktum þjóðartáknum og vin-
sælum ferðamannaminnum frá jafn ólíkum stöðum og
Evrópu og Afríku. Pýramídar Egyptalands eru stað-
settir skammt frá Effel-turninum. Lestir og bátar
flytja gesti um garðinn og ferðalag þetta er eins kon-
ar hermilíki af heimsreisu. Enda er slagorð garðsins:
„Sjáðu heiminn án þess að fara frá Peking.“ Með því
að setjast um borð í lestina og halda kyrru fyrir um
stund mun gesturinn geta virt fyrir sér hafmeyjuna
sem er tákn Kaupmannahafnar, Hvíta húsið í Wash-
ington, Frelsisstyttuna, og heimsfræg listaverk (t.d.
Venus de Milo). Táknunum fylgir ímyndað rými,
bæði í tilviki ferðamannsins sem ber þau augum í
veruleikanum, áhorfandans sem sér þau í sjónvarpinu
og gestsins í garðinum sem sér smækkaða endurgerð
þeirra. Veruleiki sem ekki er til er kveðinn fram í
þessum tilvikum og kvikmyndin spyr því spurninga
um þann grundvöll sem sjálfsagðar hugmyndir um
heimsþorpið byggjast á. Hvaða áhrif hefur miðlun á
staðarskynjun, og hvernig skilgreinir maður raun-
verulega staðarreynslu? Hefur ferðamaður sem fór
upp í topp Effel-turnsins endilega verið í París?
Hvað gerist þegar Effel-turninn verður París í huga
þeirra sem þangað koma? Er heimsþorpið byggt á
sandi ótrúverðugra fjölmiðlaðra ímynda? Þýðir hnatt-
væðing að allur heimurinn verður óraunverulegur?
Við þekkjum það sem við þekkjum vegna þess að
þekkingunni hefur verið miðlað til okkar í gegnum
tækni, en tæknileg miðlun er ekki raunsönn skynjun
á veruleikanum. Að hvaða leyti er fjölmiðlaneytand-
inn ólíkur gestinum í heimsgarðinum?
Söguhetjur myndarinnar koma allar annars staðar
frá. Aðeins ein persóna virðist eiga fjölskyldu. Eng-
inn virðist örugglega staðsettur í félagslegum veru-
leika eða samfélagsneti persónulegra tengsla. Persón-
urnar koma inn í Heimsgarðinn og finna sér þar
heimili en umhverfið er tálsýn. Um er að ræða hálf-
gerða hliðstæðu þekkingarrýmisins á internetinu, eða
það að finna sér samastað inn í fjölmiðlaðri ímynd
sjónvarpsþáttar eða fréttaskýringar. Farsímar koma
fram í nær hverju atriði og þjóna þeir bæði frásagn-
arlegu hlutverki og ýta undir þá tilfinningu að allir
séu alltaf undir eftirliti í heimsþorpinu. Samskipti eru
hér miðluð í gegnum gervihnetti, töluð orð ferðast
um geiminn áður en þau finna viðtakanda og þótt all-
ir séu á sama stað skilur órafjarlægð á milli.
Með því að sviðsetja frásögn myndarinnar í tæl-
andi tómleika Heimsgarðsins er Jia Zhangke að birta
mynd af heimsþorpinu sem fæddist með hnattvæð-
ingu samskipta og efnahagslífs. Enginn ferðast, og
enginn þekkir hin stóra heim af eigin reynslu, en það
er líka óþarfi vegna þess að heimurinn er kominn í
stanslausa nánd við sjálfan þig. Gallinn er sá að
heimurinn er orðinn að hermilíki.
æðingar
Höfundur er bókmenntafræðingur.
003) fjallar um hnattvæðingu á annan hátt. Í stað þess að fjalla um reynslu íbúa heimsþorpsins gerir myndin arkítekta og höfunda þeirra félagslegu
ike og Andy en forstjóragullbúningur þess síðarnefnda kemur nokkuð við sögu í myndinni í ferð þeirra til Finnlands.