Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. janúar 2006
Þ
að virðist ekki þurfa mikið efni
til að úr verði meistaraverk,
bók sem lifir af tímana; maður
ráfar um skóg með byssu og
hund, muldrar eitthvað um
náttúruna, verður ástfanginn af
konu og endar með að skjóta sig; miðaldra
rithöfundur tekur sér stutt frí frá ritstörfum,
fer til Feneyja, verður ástfanginn af ung-
lingsstrák, missir tökin á lífinu og deyr; mað-
ur þvælist með hundi og
hrút um öræfin í desem-
ber, leitar að kindum,
hreppir slæm veður en
kemst lifandi til byggða.
Og þá er ég búinn að lýsa efni þriggja
bóka, nóvella, þær láta ekki mikið yfir sér, en
efni bóka er sjaldan aðalatriðið, heldur úr-
vinnslan, einföld sannindi sem vilja gleymast;
bækurnar þrjár eru Pan eftir Knut Hamsun,
Dauðinn í Feneyjum eftir Thomas Mann og
Aðventa Gunnars Gunnarssonar. Mikið meira
verður ekki sagt hér um bækur Hamsuns og
Mann, ég stenst þá freistingu, því nú er það
Gunnar sem skiptir máli, og Benedikt, Leó og
Eitill; það er svo gott að ganga í tunglsljósi
inn á milli fjalla. En ég þarf fyrst að fara í
stutt ferðalag áður en ég held á öræfin, í
humátt á eftir þrenningunni.
Ég trúi á Halldór Laxness
Sá sem ekki þekkir verk Gunnars Gunn-
arssonar, og sér í lagi sá sem ekki hefur lesið
Fjallkirkju, Svartfugl og Aðventu, getur ekki
talist vel að sér í íslenskum bókmenntum – og
hér myndu sumir bæta Brimhendu, Blind-
húsum og Vikivaka inn í upptalninguna. Það
er auðvitað tóm vitleysa að segja svona, getur
ekki talist vel að sér í íslenskum bók-
menntum, óþolandi oflátungsháttur, en
ástæðan fyrir staðhæfingunni er undarleg ör-
lög verka Gunnars í íslensku bókmenntalífi.
Það er eitthvað svo langt í þau, liggja svo
fjarri alfaraleið, því höfuðverk hans ættu að
vera lesin til jafns á við verk Halldórs Lax-
ness, og sama má náttúrlega segja um bækur
Þórbergs Þórðarsonar. Í bókmenntum hverr-
ar þjóðar eru verk, við getum kallað þau
tinda, bautasteina, sem liggja lesendum svo
nærri að óþarfi er að hafa sérstaklega orð á
þeim einungis til að minna á tilveru þeirra.
Bækur Gunnars, Fjallkirkjan, Svartfugl, Að-
venta, eru þannig verk, tindar – án þess þó að
vera það. Við höfum sjálfsagt aldrei jafnað
okkur á nóbelsverðlaunum Halldórs Laxness,
og allt frá árinu 1955 hefur ríkt ójafnvægi í
skynjun okkar og umræðu; fjallið eina, segj-
um við, eins og einungis eitt fjall sé á Íslandi
öllu, kannski bara Herðubreið, engin Esja,
engin Kaldbakur, hvað þá öll fellin, Sauðafell,
Reykjafell. Þeir vita það sem kæra sig um, að
hið besta hjá Gunnari og Þórbergi stenst að
öllu leyti samjöfnuð við hátindana í sköp-
unarsögu Halldórs Laxness, einföld sannindi
sem nóbelsverðlaunin tóku úr sambandi.
Kannski gerði Halldór bókmenntaumræðu
framtíðarinnar mikinn óleik þegar hann, úr
brúnni á Gullfossi, sagði að íslenska þjóðin
ætti ekki að þakka sér, það væri hans að
þakka henni. Stórmannleg orð sem slóu okk-
ur kylliflöt. Og þegar við risum upp höfðu öll
viðmið breyst. Halldór varð höfundurinn,
skáldið eina, hann var prósinn, Jónas Hall-
grímsson ljóðið, og á undraskömmum tíma
fengu verk Halldórs á sig goðsagnakenndan
blæ, hinn mesti skáldskapur, og nær allt sem
hann skrifaði var snilld, jafnvel gallar hans
urðu frábærir af því að það voru hans gallar,
og bókmenntasagan varð svona: Halldór Kilj-
an Laxness – og hinir. Íslenska þjóðin, þrúg-
uð af minnimáttakennd, plöguð af minningum
um fornaldafrægð, sá í Halldóri og nóbels-
verðlaununum einhverskonar staðfestingu á
því að hún væri, þrátt fyrir smæðina, fjar-
lægðina frá heiminum og hrollkalda nafnið,
þjóð meðal þjóða. Og með tímanum komst sú
mýta á flot að allir íslenskir höfundar stæðu í
skugga Halldórs, líka Gunnar og Þórbergur,
þótt skugginn sá hafi hvergi verið til nema í
höfði þeirra sem svo mæltu. Nóbels-
verðlaunin urðu því engin innspýting inn í ís-
lenskt bókmenntalíf, auðguðu það ekki, held-
ur afbökuðu landslagið, hinn margumtalaði
skuggi Halldórs stafaði ekki af verkum hans,
heldur verðlaununum. Við réðum ekki við
þau, ljóminn af þeim blindaði okkur, og við
erum hugsanlega fyrst núna að jafna okkur,
farin að grilla í hið raunverulega landslag ís-
lenskra bókmennta. Landslagið reynist nefni-
lega býsna fjölbreytt, ég er ekki að tala um
falda tinda, en minni á að fell eru ekki síður
hluti af landslagi en fjöll. Við höfum ekki lagt
nógu mikla rækt við þessa fjölbreytni, of fáir
höfundar eru sjálfsagðir hluti af umræðunni.
Óþarflega fáir sækja í „minni“ spámenn, til
dæmis í sjálfsævisögur Guðmundar G. Haga-
líns, eða Sjávarföll Jóns Dan, svo ég nefni,
nánast af handahófi, ágætis verk sem hvíla
undir fargi gleymskunnar. Og höfundar eins
og Indriði G. Þorsteinsson, Málfríður Ein-
arsdóttir, Steinar Sigurjónsson, Ólafur Jó-
hann Sigurðsson koma merkilega sjaldan upp
á yfirborðið, eins og þeir hefðu varla skilað
neinu sem tæki að tala um, hefðu ekki haft
áhrif á þá höfunda sem skrifa á okkar dögum.
Við einblínum á þá sem nú skrifa og þyljum
síðan lofsönginn um Laxness, fjallið eina,
skáldverkin hans eru talnabandið okkar,
meistaraverk Gunnars, lifa ekki sínu eðlilega
lífi í þjóðarvitundinni, sama má segja um Ís-
lenskan aðal og Suðursveitasögur Þórbergs.
Báðir þessir höfundar standa til hliðar, eru á
varamannabekknum, fá stöku sinnum að
hlaupa inn á völlinn þegar þeir eiga stór-
afmæli, eða þegar við viljum hvíla Laxness
sem er stjarnan í öllum stöðum, í marki, í
vörn og í sókn.
Ekkert jafnast á við fyrstu kynnin
Það kann að vera að ég hafi heyrt minnst á
Gunnar Gunnarsson í gagnfræðiskólanum í
Keflavík, en ég man ekki eftir því, enda flest
gleymt frá þeim árum, hnútarnir sem ég
lærði í sjóvinnu, algebran í stærðfræðinni. Ég
komst fyrst í snertingu við verk Gunnars
þegar ég var settur í að þurrka af á heimilinu.
Ritsafn hans, gefið út á sjöunda áratugnum
stóð í einni hillunni og ég passaði mig að
koma ekki við bækurnar með rakri tuskunni,
átta þykk bindi með frekar smáu letri. Þann-
ig kynntist ég honum, þrettán ára, í einbýlis-
húsi í Keflavík. Og í hverri viku á komandi
árum stóð ég yfir höfundarverki hans, að frá-
töldum smásögunum, þann tíma sem það tók
mig að þurrka af hillunni; ég opnaði ekki bók
eftir Gunnar fyrr en í tíma hjá Matthíasi Við-
ari Sæmundssyni tíu árum síðar. Aldrei
hvarflaði að mér, að minnsta kosti ekki af
nægilegri alvöru, að lesa Gunnar eftir að ég
ánetjaðist skáldskap, svona er maður tak-
markaður. Ég las samtíðarhöfundana, en þeg-
ar ég horfði yfir bókmenntasöguna sá ég bara
fjallið eina, og reyndar líka Þórberg, aðrir
höfundar fyrri tíma voru í dimmum skugga
fjallsins. Væri mér hugsað til Gunnars, kom
allt ritsafnið upp í hugann, átta hnausþykk
bindi; Gunnar lifði í óárennilegu ritsafni, ekki
í stökum bókum. Ég veit um fleiri ágætis
bókmenntafólk af minni kynslóð sem hikaði,
og hikar jafnvel enn, andspænis þungri rit-
röðinni, óvisst hvar eigi að grípa niður, hik-
andi andspænis þúsundum síðna. Síðan er
líka annað, því eins og opinber ævisagnaritari
Gunnars, Jón Yngvi Jóhannesson, minntist á í
útvarpinu fyrir skömmu, þá stendur lesandi
Gunnars frammi fyrir þremur valkostum,
þremur útgáfum, sem flækir auðvitað málið,
tefur aðgengi. Það eru frumútgáfurnar á
dönsku, þýðingar annarra, og loks hans eigin
þýðingar. Langflestir kjósa náttúrlega að fara
í þýðingarnar, þó danskan sem hann skrifar
sé fögur, en hvort skal velja, hvora þýð-
inguna, þarna er efinn.
Höfundur tveggja heima
Gunnar tekur út þroska sem höfundur í um-
hverfi sem var gjörólíkt því sem flestir ís-
lenskir höfundar þekktu. Átök aldarinnar, til-
vistarangistin í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar
og heimsmálin á þriðja áratugnum, fara nær
Gunnari en þeirra sem hér sitja og hugsa
kannski stundum um þúfnabana og dönsk yf-
irráð. Og hvort sem það var útaf búsetu hans
eða upplagi, kannski þættist þetta tvennt
saman, þá virðist Gunnar hugsa meira um
sjálft formið en kollegar hans hér heima,
hann er einbeittari, bækur hans betur byggð-
ar, meðvitaðri. Hann var jafnframt höfundur
tveggja heima, Íslendingur sem skrifar á
dönsku, búsettur í stórborg en sögusvið bók-
anna ætíð íslenskt, borgin sjaldséð en hins-
vegar fyrirferðamikil þar sem hún kemur fyr-
ir í Óreyndum ferðalangi, lokabindi
Fjallkirkjunnar. Fyrstu tvö bindi hennar,
Skip heiðríkjunnar og Nótt og draumur, hafa
verið lofuð, en Óreyndur ferðlangur talið
standa þeim að baki. Huganlega er sá dómur
smitaður af þeirri trú fólks að þegar skáld
skrifi ævisögu sína, fatist því flugið þegar
bernskunni sleppi. Það er sagt um Gunnar og
það sama hefur stundum verið sagt um loka-
bindið í stórfenglegum bókum Maxim Gorkís
um æsku og ungdómsárin sín, bækur sem án
efa höfðu sín áhrif á Gunnar við samningu
Fjallkirkjunnar. Þessi miklu verk ólíkra höf-
unda eiga sitthvað sameiginlegt, og þau ljóma
bæði af þeim dimma og bjarta eldi sem kvikn-
ar af neistafluginu þegar veruleika og skáld-
skap er slengt saman. Ég hef lengi haft á til-
finningunni að Óreyndur ferðalangur hafi
ekki notið sannmælis, hún er okkar Sultur, og
ef maður setur hana í evrópskt samhengi, þá
gæti hún staðið á milli Sults Hamsuns, og há-
stéttar sults Rilke, frásögnina um Malte Lau-
rids Brigges, sem kom fyrst út árið 1910.
Þrátt fyrir að Gunnar fari í vissum skiln-
ingi aldrei að heiman sem skáldsagnahöf-
undur, og velji sér ætíð rammíslenskt sögu-
svið, þá eru örlög heimsins, hin ráðvillta
Evrópa á fyrri hluta tuttugustu aldarinnar,
oftast undir og yfir söguheimnum. En ég hef
stundum velt fyrir mér hvort áhersla hans á
íslenskt efni, veðurfarið, öræfin, hafi orðið
þyngri vegna búsetu hans; landið sjálft, fólkið
og umhverfið, orðið honum áleitnara vegna
fjarlægðarinnar, og svo kannski vegna þess
að lesendur hans, þeir dönsku og síðan þýsku,
hrifust af og sóttust í þesskonar lýsingar. Er
þetta tvennt, fjarlægðarhrifningin og les-
endur þyrstir í lýsingar á norðrinu, skýringin
á furðulega langri lýsingu Gunnars á vikivaka
dansinum snemma í Vikivaka? Sá kafli er
undarlegur bastarður. Yfirþyrmandi löng lýs-
ingin á þjóðlegum dansi, og á undan enn
lengri frásagnir hinna upprisnu á eigin lífi,
eru mikið lýti á sögunni. Fáar íslenskar bæk-
ur byrja jafn frumlega og Vikivaki, en sér-
kennilegt og jafnvel einstakt andrúmsloftið
verður nánast að engu eftir tugi síðna af vað-
málskenndri rómantíkinni. Hversvegna? Ég
get ekki losnað við þá tilfinningu að í Viki-
vaka hafi fjarlægðarhrifningin deyft sjálfs-
gagnrýni Gunnars svona ógæfulega. Og ég
get því ómögulega tekið undir með þeim sem
telja Vikivaka meðal hans bestu bóka, hug-
myndin vissulega snjöll, úrvinnslan ekki, og
bókin talsvert síðri en gimsteinarnir þrír,
Fjallkirkjan, Svartfugl og Aðventa.
Maður fer á fjöll og er síðan
prentaður í 500 þúsund eintökum
Ég veit ekki hversu oft ég hef lesið Aðventu,
og þá í þýðingu Magnúsar Ásgeirssonar, en
fyrir tíu eða ellefu árum tók ég upp á þeim
sið að lesa söguna um Benedikt og félaga
Gunnar Gunnarsson hefur verið mikið til um-
ræðu að undanförnu vegna nóbelsverðlauna
sem hann var tilnefndur til árið 1955. Í tilefni
af því að á þessu ári eru liðin sjötíu ár síðan
mest selda skáldsaga Gunnars, Aðventa, kom
fyrst út, árið 1936, er hún skoðuð hér í sam-
hengi við ýmislegt annað.
Eftir Jón Kalman
Stefánsson
kalman@bjartur.is
Um Gunnar Gunnars-
son, Aðventu og
skuggann í höfði okkar
hans yfir jólin, byrja á Þorláksmessu, klára á
jóladag, les hægt, nýt þess, eins og maður
nýtur þess að sitja lengi hjá gömlum vini. Það
hefur eitt og annað verið sagt um Aðventu frá
því hún kom út, fyrst á þýsku árið 1936, ári
síðar á dönsku, og loks í þýðingu Magnúsar
árið 1939. Engin bók Gunnars hefur farið jafn
víða, löndin kannski fleiri en fingur beggja
handa, hún var prentuð í fimm hundruð þús-
und eintökum í Bandaríkjunum og sú kenn-
ing er lífseig að Aðventa hafi orðið kveikjan
að Gamla manninum og hafið eftir Ernest
Hemingway.
En það er saga á bakvið tilurð bókarinnar;
tíunda desember árið 1925 heldur hópur
manna á fjöll á austurlandi til að finna kind-
ur, einn þeirra heitir Benedikt Sigurjónsson,
kallaður Fjalla-Bensi, maður með öræfin í
blóði sínu. Sex árum síðar birtist frásögn eftir
Þórð Jónsson í Eimreiðinni þar sem svaðilför
Fjalla-Bensa er rakin, en hann heldur ein-
samall áfram leit af skepnum, fyrst hrossum,
síðan kindum á Mývatnsöræfum, eftir að fé-
lagar hans halda til byggða með hóp kinda
þann 13. desember; Fjalla-Bensi snýr aftur til
manna á öðrum degi jóla, eftir hrakningar, og
voru þá byggðarmenn byrjaðir að undirbúa
leit að honum. Gunnar les frásögnina úti í
Danmörku, og þegar tímaritið Julesne biður
hann um að skrifa sögu sem gerist á Íslandi,
vinnur hann smásöguna Góði hirðirinn uppúr
skrifum Þórðar um Fjalla-Bensa. Smásagan
er „að meginhluta til skáldlega stílfærð end-
ursögn á ferðsögu Fjalla-Bensa“, skrifar
Ólafur Jónsson á einum stað. Síðan líða fimm
ár. Þá hefur þýska forlagið Reclam samband
við Gunnar og biður hann um að skrifa stutta
skáldsögu, novellu, í bókaflokkinn Reclam
Universal Bibliothek – og Aðventa verður til.
Sagan sjálf og aðalpersóna hennar, Benedikt,
og leit hans af kindum uppi á öræfum í næst
grimmasta mánuði íslensk vetrar, á því sínar
rætur í því sem við köllum veruleikann, til að-
greiningar frá skáldskapnum, þótt skilin þar
á milli séu hæpnari en margur heldur, svo
hæpin að það gæti beinlínis stefnt andlegri
heilsu manns í voða að reyna að draga þar
skýrar línur. Það er auðvitað gaman að
þekkja forsögu bóka, fyrirmyndir að per-
sónum, atburðina sem komu skáldskapnum af
stað svo úr varð heimur við hliðina á heim-
inum, fróðleikur sem gleður, en það er samt
aukaatriði, hismi, því það sem skiptir máli er
heimur bókarinnar, skáldskapurinn, og mað-
ur á ævinlega að lesa bók á hennar for-
sendum, hún stendur og fellur með sjálfu sér,
engu öðru. Þeir sem vilja aftur á móti fræðast
um vinnuaðferðir Gunnars, velta fyrir sér til-
urð bóka og reyna þannig að skilja betur
skáldið á bakvið orðin, þá er gráupplagt að
bera saman Góða hirðinn og Aðventu, við
fáum nefnilega, eiginlega óvart, að snuðra um
í vinnustofu hans, fylgjast með honum tálga
hugmyndina, veita henni aukna dýpt, sjáum
hvernig hann smám saman fjarlægist atburði
og persónur sem koma öllu af stað, fjarlægist
fyrirmyndir og skapar sinn eigin heim. Við
sjáum hvernig hann tálgar langa frásögn í
Góða hirðinum, eiginlega hálfa ævisögu,niður
í þrjár línur í Aðventu; ég nefni samband
Benedikts og Sigríðar á Botni. Mikil saga,
ólmandi tilfinningar, saga af skipbroti og síð-
an sérstæðri sátt, þessu er öllu komið þannig
fyrir að það er eins og það sveimi ósýnilegt í
orðunum, svo snjall er Gunnar í stílnum í Að-
ventu, afslappaður og agaður í senn, að hann
kemur öllu fyrir án þess að við tökum eftir
því, eiginlega bara með því að skapa stemn-
ingu sem við skynjum, sem við öndum að
okkur – sem við lifum.
Maður þvælist með hundi og hrút um öræf-
in í desember, leitar að kindum, hreppir slæm
veður en kemst lifandi til byggða, um þetta
fjallar Aðventa. Einföld á yfirborðinu, og ég
vil ekki segja að hún sé flókin þegar því
sleppur, frekar að bókin sé djúp og frjósöm.
Sagan sjálf, í öllum sínum einfaldleika, er góð
og klassísk; maður andspænis náttúruöfl-