Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.2008, Síða 16

16 LAUGARDAGUR 5. APRÍL 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók|Myndin af heiminum
Eftir Hermann Stefánsson
hermannstefansson@yahoo.com
H
vað er merkilegt
við þessa mynd?
Svarið er: Ekkert.
Samt segir hún
mikið um mynd-
birtingar íslenskra
fjölmiðla. Þetta er andlitsmynd eins
og ótal slíkar. Andlitið er ekkert
sérstaklega fótógenískt og ef ekki
væri fyrir tignarmerki á einkenn-
isbúningi mannsins og ögn tjáning-
arríka bendingu væri myndin
skrautlaus. Maðurinn situr við borð,
það er verið að ræða málin. Megnið
af ljósmyndum fjölmiðla er af þessu
tagi; andlit á blaðamannafundum,
andlit með aðsendum greinum, and-
lit af öllum stærðum og gerðum sem
kalla ekki fram hughrif ein og sér
heldur öðlast merkingu í samhengi
við texta.
Ég veit ekki hvort það er jákvætt
eða neikvætt en Íslendingar búa við
gerólíkan ljósmyndaveruleika en
flestar þjóðir Evrópu. Munurinn er
mestur sé miðað við Ítalíu eða Spán:
Ef einhver fellur á vígvelli birtist
mynd af því í spænskum blöðum
með blóði og brostnum augum, ef
einhver deyr í bílslysi birtist líkið af
honum í sjónvarpi og blöðum daginn
eftir. Allar hörmungar eru sýndar í
smæstu smáatriðum, eins nálægt og
ljósmyndarinn kemst. Hér er þetta
einfaldlega ekki til siðs. Það er órofa
hefð á Íslandi að birta ekki myndir
sem sýna það sem upp á ensku er
kallað „Extreme Graphic Violence“
(sem er merkilegt orðalag og felur í
sér að ofbeldi geti verið grafískt).
Þannig lagði ekkert íslensku blað-
anna opnu undir pyntingamynd-
irnar frá Abu Ghraib og ekkert
þeirra setti slíka mynd á forsíðu.
Um er að ræða einhverjar áhrifa-
mestu ljósmyndir sögunnar og ekki
vegna þess að þær séu vel teknar
heldur vegna þess sem þær sýna:
niðurlæging hinna pyntuðu, trufl-
andi gleðin í fasi pyntaranna. Þær
sýndu svo grafískt ofbeldi að hrollur
fór um gervöll Vesturlönd. Þessa
dagana eru að koma fram miklu
grófari myndir sem sýna menn láta
hunda bíta fangana, myndir sem
fjölmiðlar vissu af á sínum tíma og
íhuga nú sumir hverjir að birta. Án
nokkurs vafa tjá þær milliliðalaust
hrylling sem verður ekki færður í
nein orð heldur rennur beina leið
inn í taugakerfi lesandans. Ólíklegt
er að íslensk blöð birti þessar mynd-
ir. Sensasjónismi er ekki lengra á
veg kominn en svo að meirihluti
fréttaljósmynda sem birtist á Ís-
landi kallar á texta til þess að
merkja yfirleitt eitthvað. Það má vel
kalla það tepruskap en kannski er
það líka rík textahefð.
Svo ótal margt veltur á texta. Í
riti sínu Ways of Seeing (1972) gerir
John Berger ofurlitla tilraun með
mynd og texta. Fyrst birtir hann
málverk eftir Van Gogh sem sýnir
kornakur og fugla. Á næstu síðu
birtir hann sama málverk með
myndatextanum: „Þetta er síðasta
málverkið sem Van Gogh málaði áð-
ur en hann svipti sig lífi.“ Textinn
gerbreytir málverkinu. Ósjálfrátt
fer maður að leita að aðstæðum
sjálfsmorðs í formum og litanotkun.
Ljósmyndin sem hér fylgir hefur
mismunandi merkingu eftir því
hvort henni fylgir fyrirsögnin „Tel-
ur öryggismálum ábótavant“,
„Snerist til póstmódernisma“ eða
„Sá engla“. Leyfum myndinni að
standa augnablik í samhengi við fyr-
irsögnina sem ég hef leyft mér að
setja við hana, tvö orð sem gefa til
kynna að einhver hafi séð engla.
Eiginlega er myndin talsvert glað-
legri með þessari fyrirsögn en þeim
sem í raun og veru birtust með
henni í heimspressunni, þannig má
gerbreyta myndum án þess að
kunna neitt í Photoshop, ekki ósvip-
að og þegar börn teikna skegg á
fólkið á leiðinlegu myndunum í blöð-
unum.
Maðurinn heitir Michael Hayden
og er forstjóri bandarísku leyni-
þjónustunnar. Rétt fyrirsögn með
myndinni er: „CIA stundaði vatns-
pyntingar“. Myndin birtist með
frétt í Morgunblaðinu um að Hay-
den hefði viðurkennt að stofnunin
hefði notað svonefndar vatnspynt-
ingar til að þvinga upplýsingar úr
föngum eftir 11. september. Hayden
tjáði þingnefnd bandaríska þingsins
að ótti um hryðjuverkaárásir hefði
verið ástæðan fyrir pyntingunum.
Vatnspyntingar felast í því að klútur
er lagður yfir andlit þolandans og
svo er ausið yfir hann vatni þar til
honum líður eins og hann sé að
drukkna. Um þessar mundir virðast
vatnspyntingar opnari fyrir ab-
strakt umræðu en englar. Hayden
starfar í anda ályktana Bandaríkja-
stjórnar um að þriðja grein Genf-
arsáttmálans sé óljós og megi túlka
á ýmsa vegu. Uppi er skoðana-
ágreiningur og það fer fram um-
ræða, ólíkar túlkanir og misjafnar
skilgreiningar takast á og þetta sést
einnig í forsetakosningunum. For-
veri Haydens í starfi, Porter J.
Goss, taldi aðferðina ekki pyntingar
heldur „faglegar yfirheyrsluaðferð-
ir“. Hayden segir þær undantekn-
ingu þar sem nauðsyn hafi krafið til
að ljóstra upp um hryðjuverka-
menn, þær séu liðin tíð. Hluti
bandaríska þingsins vill banna notk-
un vatnspyntinga en George W.
Bush hefur aftur á móti hótað að
beita neitunarvaldi forseta til að
koma í veg fyrir það. Bandarísk yf-
irvöld skilgreina aðferðina ekki sem
pyntingar eins og sakir standa,
þrátt fyrir að öll aþjóðleg mannrétt-
indasamtök fordæmi hana.
Umræða á þessum nótum felur í
sér róttækustu efahyggju okkar
daga. Í raun er skilgreining á pynt-
ingum sögð smekksatriði. Til að
finna sambærilega umræðu þarf að
fara á vafasamar slóðir. Í riti Anne
Applebaum, Gulag: A History
(2004), er lýst deilum um réttmæti
beins líkamlegs ofbeldis í gúlaginu,
sem enda var ólöglegt. Árið 1939
sendi Stalín frá sér minnismiða þar
sem hann lýsir því yfir að pyntingar
séu aðeins heimilar í undantekning-
artilvikum, „þegar um er að ræða
óvini fólksins sem notfæri sér þá
mannúðlegu meðferð sem þeir
hljóta til þess að komast hjá því að
ljóstra upp um samsærismenn sem
enn ganga lausir“. (143) Hugleið-
ingar Stalíns og undirmanna hans
gætu rétt eins verið úr blöðum
dagsins í dag. Spænski rannsókn-
arrétturinn var skilvirkari í gagna-
söfnun en Bandaríkjastjórn sem
ítrekað týnir gögnum um vatns-
pyntingar og er skjalfest að páfi
lýsti yfir Ad extirpanda árið 1252. Í
því fólst bann við limlestingum,
blóðsúthellingum og aftökum en
leyfi fyrir pyntingum. Eftir það varð
ekki aftur snúið. Um þessar mundir
ríkir gullöld í fræðirannsóknum á
gögnum rannsóknarréttarins, sem
var flókið yfirheyrslu- og refsing-
arkerfi sem höndlaði trúvillinga eft-
ir skilgreindum réttarreglum.
Reynt er að varpa ljósi á fyrirbærið
og öðlast betri skilning en þann sem
felst í gotnesku hryllingsímyndinni
sem er afurð margra alda goðsagna-
smíða um rannsóknarréttinn.
Myndin tekur að sjálfsögðu breyt-
ingum en enginn sagnfræðingur,
enginn póstmódernisti eða bók-
menntafræðingur, hefur stigið fram
og komið spænska rannsóknarrétt-
inum til varnar. Siðleysi hans verð-
ur ekki dregið í efa. Ein helsta pynt-
ingaraðferð hans kallaðist toca og er
einmitt það sama og vatnspynt-
ingar.
Það sem er merkilegt er að um-
ræðan um stríðið gegn hryðjuverk-
um og um Íslam er farin að snúast
upp í furðulegt tuð blandað frösum
úr heimspeki þar sem þeir sem
gagnrýna aðfarirnar eru sagðir „af-
stæðishyggjumenn“, jafn þver-
stæðukennt og það hljómar. Egill
Helgason skrifar á bloggsíðu sína að
„[f]jölmenningarsinnar vilj[i] halda
því fram að maður eigi að bera virð-
ingu fyrir trú annarra – hversu vit-
laus sem hún er“ en þetta telur
hann að jafnist á við „að sýna nas-
ismanum umburðarlyndi“ og feli
þegar upp er staðið í sér þá lífs-
skoðun „að ekki séu til nein gildi
sem eru betri en önnur“. „Öðru
nafni kallast þetta menningarleg af-
stæðishyggja,“ segir Egill eftir að
hafa sent gusu yfir spænska Jesúíta,
líklega með allra umburðarlyndustu
kristnu söfnuðum sem til eru, sem
hann telur rótina að klerkahatri
spænska kvikmyndagerðarmanns-
ins Luis Buñuel. Björn Bjarnason
tekur á sinni síðu undir með blogg-
ara sem þykir þörf á að hafa orðin
„mismunandi menningarheimar“ í
gæsalöppum og telur ráðherrann
fjölmiðla undirlagða af „naívistum“
sem útskúfi rakalaust og markvisst
ákveðinni tegund málflutnings, sem
megi ráða af því að danskur áróð-
urspési, „Íslamistar og naívistar“,
vakti lítinn fögnuð á Íslandi. Ástæð-
an mun sú að „boðskapurinn um að
vestrænir menn standi vörð um eig-
in þjóðfélagsgildi og lýðræði“ á ekki
upp á pallborðið hjá þeim „sem
stjórna fjölmiðlaumræðunum“. Það
er langt seilst þegar umburðarlyndi
fyrir trú annarra, sem má vænta að
sé boðuð í skárri kirkjum landsins,
er ekki aðeins varasamt heldur stór-
hættuleg, svæsið skammaryrði og
næsti bær við nasisma, spottakorn
frá menningarlegri afstæðishyggju.
Það er leitað langt þegar menning-
armunur er sjálfkrafa svo tor-
tryggileg hugmynd að utan um
hann þarf að drita niður póstmód-
ernískum gæsalöppum og gengi
einnar bókar er til marks um að ís-
lenskum fjölmiðlum sé hreint ekki
gefið um eigin þjóðfélagsgildi og
lýðræði, enda stjórnendur þeirra á
valdi islamista, sem er víst mikið af
hér á landi. Í hugann kemur kenn-
ing heimspekingsins Karls Poppers
sem taldi félagslegar samsær-
iskenningar hafa leyst hugmyndina
um Guð af hólmi í nútímanum.
Þetta eru dæmi um málflutning
sem er á hraðri siglingu í allri Evr-
ópu. Stillt er upp andstæðunum „af-
stæðishyggja“ og „vestræn grunn-
gildi“ og hvort tveggja skilgreint
svo vítt að undir hælinn er lagt hver
merkingin er hverju sinni. Út frá
þessu eru skrifaðar bækur í massa-
vís, ógrynni af pistlum og ennþá
meira af netfærslum. Gjarnan er
brugðið á leik sem snýst um sam-
anburð á voðaverkum og pólitískt
manntal upp úr fjöldagröfum sög-
unnar svo úr verður mikið argaþras
þar sem heimspekilegir strámenn
hríðfalla og hver og einn velur sér
óhæfuverk líkt og í kjörbúð. Hver
eru eiginlega vestræn grunngildi og
hvernig afstæðishyggja verður
henni að grandi? Maður skyldi ætla
að hvert barn kynni svarið: Vestræn
siðmenning byggir á kristindómi og
mannúðarstefnu. Kristnin byggir á
boðskap Jesú Krists og mann-
úðarstefnan á húmanisma hugsuða
eins og Montaigne og Voltaire.
Kristnin boðar umburðarlyndi og
fyrirgefningu (krossinn, grunntákn
vestrænnar siðmenningar, er pynt-
ingatól) en mannúðarstefnan birtist
skýrast í stofnunum eins og Am-
nesty International sem byggja
starf sitt á því algildi að pyntingar
og ill meðferð fanga séu siðlaus. Af-
stæðishyggja er sú hugsun sem álít-
ur pyntingar vera skilgreining-
aratriði sem þurfi að ræða. Hún
snýr út úr óvefengjanlegum gildum
og dregur jafnt mannréttinda-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna og
grunnboðorð kristinnar trúar í efa.
Séu pyntingar smekksatriði er vegið
að grunni vestrænnar siðmenn-
ingar, megingildi hennar numin af
og þeirra í stað settar á rekistefnur
um skilgreiningar og túlkun.
Hvað merkja öll þessi andlit sem
birtast á hverjum degi í öllum blöð-
um og hafa ekkert sérstakt mynd-
rænt aðdráttarafl? Ekkert – en allt
þó. Þær eru einskonar fjöl-
skyldualbúm samfélagsins, mynd-
skreytingar við samfélagsumræð-
una. Umræðumyndir. Andlit og
texti hafa ýmislegt fram yfir ósegj-
anlegan hrylling en það er rétt að
hafa í huga að þótt engan veginn sé
hægt að útiloka að til séu englar eru
pyntingar ekki skilgreiningaratriði,
mál þar um heyra ekki undir rök-
ræðu og það þarf ekkert að ræða
þau og ekki að hugsa. Maðurinn á
myndinni hefur viðurkennt það allra
versta. Pyntingar eru siðlausar.
Þeir sem láta undir höfuð leggjast
að fordæma þær hafa svikið vest-
ræn grunngildi.
Sá engla
„Hvað merkja öll þessi andlit sem birtast á hverjum degi í öllum blöðum og
hafa ekkert sérstakt myndrænt aðdráttarafl? Ekkert – en allt þó,“ segir
greinarhöfundur í fjórðu grein sinni um fréttamyndir. Hér ber kristindóm
á góma, einnig mannúðarstefnu og menningarlega afstæðishyggju.
Höfundur er rithöfundur.
» Sensasjónismi er
ekki lengra á veg
kominn en svo að meiri-
hluti fréttaljósmynda
sem birtist á Íslandi
kallar á texta til þess að
merkja yfirleitt eitt-
hvað. Það má vel kalla
það tepruskap en
kannski er það líka rík
textahefð.