Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.1966, Blaðsíða 15

að rit Humboldts, Narrative of
the American Travels, frá árun-
um 1799—1804, höfðu gagnger
áhrif á líf Darwins og stefnu. 1
riti þessu lýsir Humboldt greini-
lega hinum nýju dýrum, sem hann
fann á Suður-Ameríku-svæðinu.
Meðal annars rafmagnsálnum,
ameríska krókódílnum og apan-
um. Lýsingar hans náðu jafnvel
yfir lífsvenjur dýranna. Og í fé-
lagi við eðlisfræðinginn Guy-Lus-
sac gerði hann fyrstu rannsóknir
á andardrætti fiskanna. Gerið
ykkur í hugarlund hvort slík vit-
neskja hafi ekki átt greiðan að-
gang að huga þess manns, sem
var ætlað eða hugðist breyta svo
miklu með kenningum sínum
„um uppruna tegundanna."
í rauninni var Alexander von
Humboldt fyrsti landfræðingur
hins nýja tíma og um leið land-
könnuður. Á ferðum sínum aflaði
hann sér mikils forða af þekk-
ingu með eigin sjón og reynzlu.
Og það sem meira var vert, hann
losaði sig við, eða hætti að hugsa
eða leita eftir troðnum slóðum.
Hann fann nýjar leiðir til gagna-
söfnunar af eigin hyggjuviti. Og
aðferðir hans áttu eftir að hafa
mikil áhrif. Hann var t.d. sá
fyrsti, sem notaði þá aðferð við
gagnasöfnun, að fá samtímis upp-
lýsingar frá mörgum fjarlægum
stöðum. Þetta var tímafrekt og
erfitt, því samgöngur voru ófull-
komnar í þá daga. Hann fékk
ýmsar þjóðir til að taka þátt í
vísindatilraunum hans. Þær létu
skrá nákvæmlega um náttúrufyr-
irbrigði og senda reglulega til
Humboldts. Þessar skýrslur gerðu
honum kleift að skera úr um eðli
og lögmál svokallaðra náttúru-
storma, „natural storms," en svo
kallaði hann óvenju miklar trufl-
anir í segulsviði jarðar.
Er þetta eitt af mörgum dæm-
um um vísindalegar aðferðir
hans við að leysa sérhvert vanda-
mál. Hann safnaði öllum fáanleg-
um staðreyndum, eða eins og
hann kallaði það, sjáanlegum
hlutum „observable beings," sem
athafnasamir safnarar á næstlið-
inni öld höfðu viðað að sér. En
hann fór feti lengra. Hann skráði
þær eftir vísindalegum reglum.
Og þar sem eyður voru í þekk-
ingu manna, leitaði hann sjálfur
að svari á rannsóknarferðum sín-
um, eða leitaði aðstoðar annarra
vísindamanna við að fylla í eyð-
urnar.
Nútíma vísindamenn, þó studd-
ir séu tækjum, sem Humboldt
ekki einu sinni dreymdi um, eru
stöðugt undir áhrifum af upp-
götvunum hans. Hann var einna
fyrstur til að sýna með fullum
rökum, að myndun lands og sjáv-
ar hafa áhrif á veðurfar, líf
plantna og dýra á manninn sjálf-
an. Hugmyndin var að vísu ekki
ný. En það þurfti snilling á borð
við Humboldt til þess að skýva
hana út svo að hún yrði almenn-
ingi skiljanleg.
Hin frábæru vísindaritverk
skipa Alexander von Humboldt
með réttu þann sess að vera faðir
nútíma náttúrufræðilegrar landa-
fræði og veðurfræði. Hann inn-
leiddi í athugunum sínum svo-
nefnd ísothern, þ.e. línur á landa-
bréfum er tengja punkta er hafa
sama hitastig. Og auðveldar það
samanburð á veðurfari í ýmsum
löndum. Hann rannsakaði fyrst-
ur manna og sýndi fram á lækk-
un meðalhita í aukinni hæð frá
jörðu. Með eftirgrennslunum sín-
um um orsakir hitabeltisstorma,
fann hann fyrsta lykilinn að þeim
lögmálum, sem valda truflunum í
hinum hærri lögum gufuhvolfs-
ins. Rit hans um landafræði
plantnanna, sem byggt var á, þá
nýstárlegri rannsókn á lífrænni
dreifingu þeirra, hefir síðan haft
áhrif á hugmyndir grasafræð-
inga. Rannsóknir hans á segul-
magni leiddi í ljós breytingu
(rénun) á orku jarðsegulsaflsins
eftir því sem nær dregur mið-
jarðarlínu og kölluð er variation,
atriði, sem sérhver siglingafræð-
ingur verður að taka með í reikn-
ing sinn, er hann setur stefnu
skipsins. Loft- og stjörnumæling-
ar hans voru svo nákvæmar, að
þær urðu undirstaðan að kort-
lagningu Mið- og Suður-Ameríku.
Hann tók upp nýja og nú mikið
notaða aðferð við gerð hliðar-
mynda, til þess að sýna mismun-
andi landfræðileg einkenni.
Vísindastarf hans að jarðfræði-
rannsóknum var einkum í sam-
bandi við Andesfjallgarðinn. —
Hann rannsakaði eldfjöll í Suð-
ur-Ameríku á árunum 1799-1804,
og komst að raun um að þau voru
í einskonar þyrpingum, sem þó
mynduðu áframhaldandi línu.
Þetta féll saman við síðar upp-
götvaðar neðansjávar sprungur,
sem ná umhverfis jörðina pól-
anna á milli. (Eru þetta sprung-
ur, sem vitnað er til í „The Lost
Continent of Mu,“ sögu, sem birt-
ist í „The Copas,“ marz-apríl-
hefti 1962). Sprungur þessar
hafa síðan valdið svo mikilli eyði-
leggingu bæði í Alaska og Chile.
Ef til vill tekst með „Mohole“-
áætluninni að finna ástæðuna fyr-
ir þessu náttúrufyrirbrigði, sem
Humboldt uppgötvaði fyrir meira
en 1150 árum.
Þegar dró að lokum hinnar
löngu æfi hans, sagði Humboldt:
„Það hefir orðið mitt hlutskipti
að lifa lengur en allir aðrir, f jöl-
skylda mín og konungar. Ég hefi
lifað svo lengi, að ég hefi nálega
tapað tímaskynjun. Ég heyri til
öld Jefferson, Madison, Galatin
og Beethoven." En vísindamenn
um víða veröld voru á öðru máli
er hann andaðist í Berlín 6. maí
1859. Hann var almennt syrgð-
ur.“ Mesti maðurinn, sem verið
hefir uppi síðan Aristotele leið,“
komst einn rithöfundum að orði
um hann.
Louis Agassiz dró saman í fá
en sérlega táknandi orð, álit vís-
indamanna almennt á þessu mik-
ilmenni. Hann segir árið 1860, er
hundrað ára afmælis hans var
minnst: „Háttur hans við störf
að verkefnum sínum og meðfædd-
ur ákafi, hefir leitt marga sér-
fræðinga til að vanmeta þekk-
ingu Humboldts á ýmsum sér-
greinum vísindamanna, eins og
yfirburða þekking yrði aðeins
sýnd með smámunalegum aðferð-
um og orðavali. Hve mikið við
Ameríkanar eigum honum að
þakka, vita þeir einir, sem eru
VÍKINGUR
161