Samvinnan - 01.03.1978, Síða 13

einum fremsta rithöfundi þjóS-
arinnar, enda mun margur
bíða þess með eftirvæntingu
að sjá hvernig saga Páls Jóns-
sonar blaðamanns verður til
lykta leidd.
Seiður og hélog er stór bók,
340 blaðsíður í Skírnisbroti. Um
hana verður þvi tæpast rætt
svo nokkurt lag sé á í stuttu
máli, en þó er óneitanlega mik-
il freisting að svipast um í
heimi þessarar bókar og virða
fyrir sér, þó ekki væri nema
nokkrar þeirra mörgu persóna,
sem þar koma við sögu. Þar
ber fyrst að nefna sjálfan Pál
Jónsson, þann er söguna segir,
— manninn sem flestum mun
finnast að sé sá möndull, sem
verkið snýst um að langmestu
leyti.
Páll er vel gerð persóna, það
er kastað á hann ljósi frá ýms-
um hliðum, en þó er ekki ólik-
legt að hann verði misskilinn
af ýmsum lesendum bókarinn-
ar. Hann er gáfaður, viðkvæm-
ur og heldur innhverfur, þol-
andi atburðanna fremur en
gerandi þeirra. Hann getur þvi
átt á hættu að vera kallaður
rola og gauð. En hér er margs
að gæta, og menn ættu að
hugsa sig vel um, áður en þeir
velja Páli slíkar nafngiftir.
Hann stendur föstum fótum á
grunni aldagamallar þjóð-
menningar og hefur aukið
drjúgum við menntun sína.
Hann varðveitir sál sína og
samvizku og það siðferði sem
honum hefur verið innrætt í
æsku, og fellur ekki fram, þótt
striðsguðinn rétti honum lófa-
fylli af gulli. Hvers vegna ger-
ist hann ekki túlkur hjá Bret-
um eða kastar sér út í við-
skiptalífið og fer verzlunar-
ferðir til Ameríku, eins og t.d.
Guðlaugur nokkur Guðmunds-
son, öðru nafni Gúlli? Páll
Jónsson hefur sannarlega
næga menntun og tungumála-
kunnáttu til þess að afla sér
fjár og frama á þessum leiðum,
en hann gerir það ekki, ein-
faldlega vegna þess, að hann
hefur ekki lyst á því .Hjartað
í honum „gengur rétt.“ Sið-
ferðilegt viðnám Páls er svo
sterkt, að lesandinn finnur
strax, að þarna er maður sem
ekki mun verða gullæðinu að
bráð, hvernig svo sem straum-
arnir kunna að ólga í kringum
hann. Er slíkur maður rola og
gauð? Ég held varla. Þegar svo
að því kemur, að Páll fer að
skrá endurminningar sínar frá
striðsárunum, hlifist hann
ekkert við þvi að tíunda það
sem miður fór, og þar sem hon-
um finnst sér hafa mistekizt,
heldur en- hitt, sem vel gekk.
Ber þetta vott um roluhátt?
Tæpast. Dæmi Páls er enn at-
hyglisverðara vegna þess, að
hann er ekki einu sinni neitt
sérlega hrifinn af starfi sínu,
blaðamennskunni, heldur þyk-
ir honum hún þvert á móti
leiðinleg, að minnsta kosti öðru
hvoru. Nú er það að vísu harla
algengt að menn festist, ým-
issa orsaka vegna, við störf, án
þess að þeim þyki þau
skemmtileg, og víst er Páli al-
veg ljóst hvar hann stendur:
„Stundum hrökk ég við, likt
og á mig væri kallað byrstum
rómi: Hvað ætlarðu að sóa
lengi dýrmætasta skeiði ævi
þinnar, ætlarðu að verða hér
eilífur augnakarl?" (Bls. 105).
„Glötuð ár? ... Mér er vita-
skuld ljóst eins og áður, að ég
hefði getað varið þessum árum
betur að flestu leyti; en
kannski hefði ég þá ekki kapp-
kostað að átta mig á duldum
þáttum í sjálfum mér, né graf-
izt loks fyrir um faðerni mitt,
né orðið sá gæfumaður að
kvænast þjóðfrægri glæpa-
kind.“ (Bls. 106). Já, víst hefði
Páll getað færzt meira í fang
á þessum árum. Að hann ekki
„dreif sig áfram“, eins og það
er stundum kallað, stafar þó
ekki af linku og framkvæmda-
leysi einu saman, heldur
kannski miklu fremur af með-
fæddri hófsemi. Það er engu
líkara en að sumir menn þurfi
blátt áfram að breyta eins og
þeir gera. — Mjög væri freist-
andi að ræða lengur um Pál
Jónsson blaðamann, viðhorf
hans og viðbrögð, en einhvers
staðar verður að setja punkt.
Þegar Páli sleppir, verða þau
einna minnisstæðust, Valþór
ritstjóri, Ragnheiður matsölu-
kona og Steindór Guðbrands-
son, raunsæismaðurinn, sem
aldrei lét slá ryki í augu sér
og skar sjaldnast utan af því
sem honum bjó í brjósti. Það
er ekki heldur svo mjög auð-
velt að gleyma Jóni karlinum
Guðjónssyni, ættuðum úr Fló-
anum, þótt lítilla sanda sé
hann og lítilla sæva. Þeir sem
vilja fræðast um það, hvernig
smámenni lítur út, geta virt
hann fyrir sér. Þar leyna ein-
kennin sér ekki.
Þó að Seiður og hélog sé mjög
vel skrifuð bók, eins og vita
mátti fyrir, þar sem Ólafur Jó-
hann Sigurðsson á í hlut, þá
þykja mér þó nokkrir kaflar
bókarinnar bera af að þessu
leyti. Til dæmis kaflinn, þar
sem lýst er minningarathöfn-
inni um íslenzku skipshöfnina,
sem fórst einhvers staðar á
milli íslands og Bretlandseyja,
— þeir höfðu siglt með fisk til
Englands. Þessi kafli er skrif-
aður af dæmafárri snilld.
Annar kafli, sem líka ber af er
— með leyfi að segja: fylliríis-
kaflinn! Kaflinn um það, þeg-
ar þeir Djúpfirðingarnir, Páll
Jónsson blaðamaður og Ás-
mundur Eiríksson, — Mundi, —
drekka sig blindfulla til þess
að drekkja sorgum sínum, en
unnustur beggja höfðu svikið
þá og fariö í ástandið. — Mig
furðar það stórlega, sem ýmsir
hafa sagt í mín eyru, að þeim
finnist þetta fyllirí bera vott
um sérlegan aumingjaskap
þeirra strákanna, og að þeim
hefði verið nær að keppa við
hermenn framandi þjóðar um
hylli stúlknanna. Eins og slíkt
hefði þó verið gersamlega ó-
raunhæft og út í hött. Nei,
þessi kafli ber ekki vitni um
neinn aumingjaskap Palla og
Munda, en hann er hins vegar
ágætt dæmi um viðbrögð ís-
lendinga kynslóð fram af kyn-
slóð og öld af öld. Hér á landi
hafa menn alltaf verið að ná
sér niðri á óbliðum örlögum,
jafnvel á sjálfri fátæktinni,
með því að drekka sig fulla,—
og er þó drykkjuskapur að vísu
ekki öruggasta lækningin við
fátækt. — Þessi kafli um
„hefnd“ þeirra Djúpfirðing-
anna birtist fyrst í desember-
hefti Timarits Máls og menn-
ingar árið 1959, og alltaf síðan
ég las hann þar fyrst, hefur
mér fundizt hann vera fram
úr skarandi góðar bókmenntir,
svo hispurslaus og beinskeytt-
ur sem hann er og laus við all-
an tepruskap.
Fyrst getið var einstakra
kafla, sem eru öðrum fremur
minnisstæðir, má ekki gleym-
ast að nefna sumarleyfis-
dvöl Páls á Þingvöllum, þar
sem landið talaði til hans og
spurði hann án afláts áleit-
inna spurninga. Sá kapítuli
verðskuldar að vera lesinn
bæði oft og vandlega.
Þetta greinarkorn er skrifað
til þess að vekja athygli á
góðri bók um leið og drepið
er litillega á, hvernig hún kem-
ur undirrituðum fyrir sjónir.
Aftur á móti stóð aldrei til að
kveða upp dóm yfir henni,
enda er slíkt sízt á valdi þeirra
sem skrifa greinar i önn og
erli líðandi stundar. Það vald
er i höndum fólksins í land-
inu, og þó einkum og sér i lagi
þeirra kynslóða, sem eftir okk-
ur koma. — Hins vegar er ég
alveg sannfærður um, að beztu
verk Ólafs Jóhanns Sigurðs-
sonar eiga langt líf og miklar
vinsældir fyrir höndum, svo
framarlega sem íslenzku þjóð-
inni auðnast að haida viti sínu.
Ef ég væri spurður, hvað mér
fyndist helzt lýta Seið og hélog,
myndi ég líklega svara þvi til,
að mér þætti bókin óþarflega
langdregin á köflum, og ekki
örgrannt um að smáatriði skipi
helzt til mikið rúm. Ennfrem-
ur er ég dálítið hissa á þvi að
höfundur skuli ekki nota bet-
ur hið gullna tækifæri sem
hann fær hér til þess að fara
duglega „i saumana" á blaða-
mannastéttinni og gera henni
makleg skil! Að visu situr sízt
á mér að óska eftir slikri
krufningu stétt minni til
handa, þvi óvíst er að vegur
hennar yrði að meiri. En ég
get ekki varizt þeirri hugsun,
að þetta efni hefði mátt nýta
gerr.
Orðið hélog (sbr. hégómi —
hégilja), þýðir villueldur,
maurildi. Það fer vel á þvi orði
í nafni þessarar bókar, þvi að
þar er sagt frá fólki, sem sí-
fellt eltir mýrarljós skjótfeng-
ins gróða. Reyndar er gefið í
skyn, víðar en í nafni bókar-
innar, að bjarminn af gullinu
sé villueldur, og að óhófleg
ásókn í þann málm hefni sín
fyrr eða siðar. Svo fór að
minnsta kosti fyrir Ragnheiði
matsölukonu. Hermenn Bret-
lands og Bandaríkjanna urðu
henni ekki sú auðsuppspretta,
sem hefði mátt vænta, þegar
til lengdar lét, og að henni
sjálfri nýlátinni brann húseign
hennar til grunna, svo að ein-
ungis voru „svartar brunarúst-
ir, þar sem húseign Ragnheið-
ar sálugu matsölukonu hafði
staðið.“ (Bls. 288).
En hvað er af öðrum að
segja? Við vitum að vísu tals-
vert mikið um það, hvernig ís-
lenzku þjóðinni í heild og fjöl-
mörgum einstaklingum henn-
ar hefur farnazt þann hálfan
fjórða áratug sem liðinn er
síðan hún tók að dansa í kring-
um gullkálfinn með hélog að
leiðarljósi og seið þulinn til
13