Morgunblaðið - 21.01.1944, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLASID
Föstudagur 21. janúar 1944
FRAMHALDSUMRÆÐUR Á ALÞINGI
UM SAMBANDSSLITIN
UMRÆÐUR hjeldu áfram í
gær í sameinuðu þingi um sam
bandsslitin.
Fyrstur tók til máls Ásgcir
Ásgeirsson. Aðrir þingmenn
höfðu, í umræðum um málið,
vitnað til fyrri afstöðu Ásgeirs
Ásgeirssonar, einkum frá ár-
inu 1942, er hann vann að því,
að því er virtist með fullum
áhuga og kappi, að takast
mætti að framkvæma sam-
bandsslit þegar á því ári. Vjek
ræðumaður í upphafi ræðu
sinnar nokkuð að þessari'fyrri
afstöðu sinni. Taldi hann, að
árið 1942 hefði beinlínis verið
hætta af sambandinu við Dani.
Dánir voru þá hertekin þjóð,
sem einskis góðs var af að
vænta fyrir okkar sjálfstæði.
Hættan af sambandinu kom
fram meðal annars í yfirlýs-
ingum þýska útvarpsins, sem
kallaði ísland danska eyju og
ráðagerðir um innlimun ís-
lands í hið nýja skipulag og
fleira mætti telja. Taldi ræðu-
maður, að sú stærsta hætta,
sem þá hefði vofað yfir okk-
ur, væri nú ekki lengur fyrir
hendi.
Vjek ræðumaður síðan" að
því, hvað áunnist hefði með
þeirri viðleitni til sambands-
slita, sem átt hefði sjer stað á
árinu 1942. Skifti mestu máli,
að þáverandi ríkisstjórn tókst
að fá yfirlýsingu frá'Banda-
ríkjunum um það, að þau
myndu ekki hafa neitt að at-
huga við sambandsslit eftir
; árslok 1943. Annar árangur
var stjórnarskrárbreytingin,
sem ákvað að stofnun lýðv^cl-
ist gæti á sínum tíma farið
fram með einni alþingissam-
þykt og eftirfarandi ^staðfest-
ingu við þjóðaratkvæða-
greiðslu. Mjer hefir oft fundist,
sagði ræðumaður, að of lítið
hafi verið gert úr þessu tvennu.
Hinsvegar fanst ræðumanni á-
stæðulaust fyrir þá, sem nú eru
búnir að bíða Thálft annað ár,
að geta ekki biðið lengur.
Kvaðst hann altaf hafa skilið
það svo, að þingheimur væri
með biðinni að færast nær því,
að skilnaður færi fram eftir
ákvæðum sambandslaganna
sjálfra.
Jeg vil ekki mótmæla van-
efndakenningunni, sagði ræðu-
maður. Jeg hefi sýnt mig T að
vilja fylgja henni sjálfur. En
bún er vjefengd. Framkvæmd
vanefndarkenningarinnar hefi
jeg litið á að kæmi til greina,
áður en samningstimabilið
væri útrunnið, ,ef því væri að
skifta.'Nú er fastari jörð undir
fótum. Við þurfum ekki á rift-
ingarrjetti að halda.
Menn spyrja hvaða breyting-
ar hafi orðið á afstöðu manna
•frá 1942 eða hvað þeim valdi?
í?að er orðin sú breyting, að
það er fyrst nú, sem við getum
bygt á sambandslögunum sjálf
um. Taldi ræðumaður ástæðu-
laust að halda sjer við sínar
„gömlu hjólbörur” frá 1942,
þegar maður hefði nú „góðan
bíl” til að aka í.
Þá taldi ræðumaður óheppi-
legt að einskorða lýðveldisstofn
Málinu vísað til nefndar
un við 17. júníýmeð því að ekki
væri vitað, hvernig þá væri
umhorfs í heiminum. Taldi
hann sig eindregið meðmæltan
að ákveðin dagsetning um gild-
istöku væri ekki í stjórnar-
skránni, en á valdi þingsins að
ákveða gildistökuna, hvenær
sem væri hentugt, eftir efnis-
lega afgreiðslu málsins. Varð
ekki af þessu skilið annað, en
ræðumaður gæti í sjálfu sjer
fylgt lýðveldisstofnun 17. júní,
ef ekki einhver undur og stór-
merki kæmu fram fyrir þann
tíma til hindrunar. enda sagð-
ist hann vera mótfallinn að
binda gildistöku við stríðslok,
en vildi hafa það frjálst í hönd
um Alþingis að ákveða um
hana. Um stríðslokin gæti eng-
inn sagt. Þar væri alt á huldu.
RÆÐA GUNNARS
THORODDSEN.
NÆSTUR tók til máls Gunn-
ar Thoroddsen. Ræddi hann að
allega um sambandsslitin frá
rjettarlegu og lögfræðilegu
sjónarmiði. Var ræða hans ítar
leg og rökföst og í aðalatriðum
á þessa leið:
Það er vjefengt, að tillaga sú,
sem hjer liggur fyrir, um sam-
bandsslit, sje bygð á rjettar-
grundvelli.
Stefán Jóhann Stefánsson
hefir ekki aðeins dregið í efa,
heldur jafnvel mótmælt ákveð
ið, að sambandsslitin sam-
kvæmt framkominni tillögu
væru lögleg. Þau væru lögleysa
af hendi Alþingis og íslend-
inga yfirleitt. Fleiri hafa sagt
hið sama. Sú rjettarregla, sem
bæði Alþingi og hæstvirt rík-
isstjórn virðast byggja hin fyr-
irhuguðu sambandsslit á, er
regla þjóðarrjettarins um, að
annar samningsaðilinn megi
rifta samningi, ef hinn aðilinn
fullnægi ekki fyrirmælum
hans. Þessi regla gildir eins í
samningum manna á milli.
Þessi regla er nefnd regla um
samningsrof eða vanefnd. í
umræðúnum um sambandsslit-
in hefir heitið „vanefnd” verið
notað um þetta tilvik og „van*
efndakenning”. Af frestunar-
mönnum hefir það orð verið
gjörsamlega misskilið og rang-
lega túlkað og fólki talin trú
um að með því að byggja á
vanefndarjettinum væri Alþ. að
ásaka Dani. Vanefnd að lögum
er algjörlega hlutlaust orð og
hugtak að því leyti að það á
jafnt við, hvort sem aðili full-
nægir ekki samningi af ráðn-
um hug eða án þess honum
verði gefin minsta sök á, til
dæmis ómögulegt að fram-
kvæma. Þessi misskilningur
eða rangfærsla hefir einkum
komið fram hjá mönnum, sem
ekki hafa numið lögfræði, og'
er'því ef til vill ókunnugt um
þetta rjettarhugtak. En „van-
efnd” á jafnt við sjálfrið og
ósjálfráð atvik að lögum og
þannig er það um þjóðarrjett-
inn. Aðalatriðið er, hvort van-
efnd á samningi sje veruleg,
þegar um það ræðir, hvort hún
skapi riftingarrjett, án tillits
til saka eða sakleysis. í þjóð-
arrjetti um milliríkjasamninga
er viðurkent af öllum þjóðrjett-
arfræðingum, sem jeg þekki
til, að veruleg vanefnd veiti
þeim, sem fyrir verður, rifting-
arrjett, hvort sem vanefnd er
sjálfráð eða ósjálfráð.
Það, sem hjer liggur fyrir, er
að athuga, hvort um verulega
vanefnd á sambandslögunum
er að ræða. Ef svo er, eru allir
samdóma um riftingarrjettinn.
Ræddi ræðumaður síðan ein-
stakar greinar sambandslag-
anna, og sýndi fram á, hversu
mikilvæg ákvæði hans, með-
ferð utanríkismála og gæsla
landhelgi, hefði orðið ófram-
kvæmanleg.
Enginn getur vjefengt, að um
veruleg atriði er að ræða varð-
andi vanefndina á sambands-
lögunum og riftingarrjetturinn
því tvímælalaus.
En ofan á þetta bætist, að
konungssambandið er grund-
völlur sambandslaganna, en
einnig það hefir orðið ófram-
kvæmanlegt. Jeg tel þetta ör-
uggan rjettargrundvöll. Það er
nýtt fyrirbæri, að Stefán Jó-
hann skuli verða til þess að
vjeféngja þennan rjett-. Hann
hefir áður oftsinnis viðurkent
riftingarrjettinn, með afstöðu
sinni 17. maí 1941, í fram-
kvæmdum sínum 1942 og nefnd
aráliti sínu 7. apríl 1943. Þótt
hann vjefengi hann nú, verður
að taka því með varúð.
Það er talað um, að ríkis-
stjórnin hafi bygt sína afstöðu
á öðru en riftingarrjetti okkar.
Það fæ jeg ekki skilið. í yfir-
lýsingu sinni leggur hún á-
herslu á, að það ástand, sem
ríkt hefir, skapi okkur rjett til
sambandsslita, sem ekki getur
verið, nema vegna þess, að það
var þannig, að samningurinn
var í verulegum atriðum van-
efndur og óframkvæmanlegur.
Það er fráleitt af lögfræðingum
að telja riftingarrjettinn að
minsta kosti vafasaman, eins og
frestunarmenn orða það.
Næsta atriði, sem jeg vildi
ræða, er sú kenning Stefáns
Jóhanns, að jafnvel þótt við
hefðum rjett til riftingar, yrði
sambandslagasamningurinn
ekki heldur, samkvæmt þeim
rjetti, feldur úr gildi með öðr-
um hætti en samkvæmt 18. gr.,
þ. e. samþykkis % hluta þing-
manna og % hluta kjósenda
um þátttöku og jáyrði. Hátt-
virtur þingmaður rökstuddi
þetta þannig:
Sambandslögin eru enn í
gildi. Þau eru ekki niður fall-
in, eins og sumir virðast álíta.
Þess vegna verðum við að fara
eftir 18. grein, ef við viljum
afnema samninginn, þó að það
afnám sje bygt á riftingu eða
vanefndarjettinum.
Þessi kenning er ekki rjett.
Hún virðist bygð á þeim mis-
skilningi, að með riftingu
vegna vanefnda, riftum við
aðcins vissum hlutum sam-
bandslaganna. En hið rjetta er,
að vegna óframkvæmanleika á
verulegum, jafnvel mikilvæg-
ustu ákvæðum samningsins
riftum við samningnum í heild,
1. til 19. grein, að báðUm með-
töldum og öllu,- sem þar er á
milli. Á því er ekki snefill af
-vafa, að veruleg vanefnd á mik
ilvægum atriðum heimilar rift
ingu samnings í heild og þar
með á 18. grein. Það þýðir, að
Islendingar hafa alveg sjálf-
dæmi um aðferð uppsagnarinn-
ar, geta áskilið einfaldan meiri
hluta eða aukinn meiri hluta
eftir vild, alveg án tillits-til 18.
■greinarinn^r, sem með rift-
ingu samningsins er úr gildi
fallin eins og aðrar greinar
hans.
Jeg mun nú taka til athug-
unar, hvort ekki sje einnig
annar rjettargrundvöllur til
viðbólar fyrir sambandsslitin
en sá, sem þegar er greindur.
Að framfylgja stranglega
uppsagnarákvæði 18. greinar,
er í raun og veru ekki fram-
kvæmanlegt fyrr en eftir stríð.
Það er firra, að við ættum að
þurfa að búa við sambands-
lagasamninginn lengur en um
var samið, vegna þess að gagn-
aðili gat ekki framfylgt hon-
um. Fyrir 1940 var marg yfir-
lýst af Alþingi, að við mund-
um slíta sambandinu strax og
lög leyfðu, þ. e. að krefjast
endurskoðunar strax í ársbyrj-
un 1941, endurnýja ekki samn
inginn og segja honum svo upp
í ársbyrjun 1944. Þessi stefna
Islendinga var Dönum kunn.
Ef ekkert hefði komið fyrir,
værum við því nú að ganga frá
sambandsslitum samkvæmt
sambandslögunum sjálfum.
I ársbyrjun 1941 var orðið
ómögulegt, að endurskoðun
fæfi fram, og því tilgangslaust
að krefjast hennar. Þessi
ómöguleiki stafaði af hertöku
Danmerkur. Jeg get ekki fall-
ist á, að sú staðreynd, að Dan-
mörk var hernumin og henni
ómögulegt að semja um end-
urskoðun, geti svift okkur
nokkrum rjetti, eða frestað
möguleikum okkar til form-
legrar uppsagnar. Þetta þýðir
að við eigum að njóta sömu
kjara og alt hefði verið með
feldu. Jeg trúi ekki, að neinn
dómstóll myndi líta svo á, að
við ættum að verða fyrir þeim
rjettarspjöllum að þurfa að
bíða, vegna þess að Danir gátu
ekki samið um endurskoðun á
undangengnu 3. ára tímabili.
Þessi skilningur virðist mjer
eðlilegur og samkvæmt honum
er þriggja ára fresturinn lið-
inn nú í janúar, og við hö|um
því nú ótvíræðan rjett í sam-
ræmi við sjálfan samninginn.
Þá er eftir sú spurning, hvort
þurfi aukinn meiri hluta við
atkvæðagreiðslu, eins og til-
skilið var í 18. grein. Jeg er
sannfærður um, að hvort-
tveggja næst, aukinn meiri
hluti í þingi og með þjóðinni.
Til athugunar finst mjer hins-
I vegar geta verið fyrir nefnd þá,
' sem um þetta mál fjallar,
! hvort rjett þætti, að setja í til—
löguna ákvæði um aukinn
meiri hluta, ef það gæti dregið
tii frekara samkomulags.
I Það er kaldhæðni, ef samn-
ingur, sem átti að tryggja okk-
ur yfirráð allra mála eftir 25
ár frá 1918, yrði til að hindra
að við fengjum þessi yfirráð að.
lögum nú.
| Jeg veit að sumir þeir, sem
nú vilja fresta framkvæmd
þessa máls, meina vel. En þess
. er ekki að dyljast að sumir vilja
! ekki skilnað. Að vísu eru engir
slíkir hjer innan þings, mjer
I vitanlega. En jeg veit um menn
utan þings, sem áður höfðu
j lýst því yfir, að þeir væru á
'móti skilnaði. Nú þykjast allir
^ frestunarmenn vilja skilnað.
Sumir eru að villa á sjer heim-
ildir. Þeir ákalla samúð með
Dönum, til styrktar þeim mál-
stað, sem er vonlaus á sínum
eigin rökum.
★
Málinu var vísað til síðari
umræðu og nefndar 12 manna,
er eiga sæti í sömu menn og í
stjórnarskrárnefndum deild-
urinn að Hótel Borg
Frá utanxúkismálaráðu-
neytinu hefir blaðinu
borist eftirfarandi:
„Ráðuneytið vísar' til brjefa
Alþýðusambands íslands 3. þ.
m., út af því, að hljómsveit frá
breska flugher-num ljek að
Hótel Borg á áramótadans-
leiknum síðasta, og staðfestii’
að það skýrði sendiherra Breta
frá umkvörtun Alþýðusam-
bandsins í þessu tilefni, jafn-
framt því að ráðuneytið lagði
áherslu á þau tilmæli, að sendi
herrann hlutaðist til um að ekki
yrði endui'tekning á slíkum at-
burði.
Mál þetta var síðan tekið til
nánari athugunar af yfirfor-
ingja flughers Breta hjei', sem
nú hefir tjáð bi'eska sendihei'r-
anum að hlutaðeigandi foringi
flugliðsins hafi, að gefnu til—
efni, óskað að sýna íslending-
um velvild með því að koma
því til leiðar að hljómsveitin
gæti leikið á áramótadansleikn
um, og hafi hann alls ekki átt-
að sig á því, að með því gæti
hljómsveitin bakað sjer rjett-
mætrar aðfinslu, eins og á stóð.
Hefir yfirforingi flughersins
í eigín nafni og fyi'ir hönd und-
irmanna sinna, er hjer eiga hlut
að máli, látið í Ijós að hann
harmi hið skeða, og fullvissar
hann jafnframt um, að ekki
þurfi að óttast að slíkt komi
fyrir aftur.
Væntir ráðuneytið að þetta
svar vei'ði talið fullnægjandi.’*