Fálkinn - 21.01.1933, Blaðsíða 11

F Á L K I N N
11
Yngstu lesendurnir
Stigmyllur.
iljá Dönum nr jiaö alyeiif'l oröalil-
læki um |iá sem erfitl eiga npp-
dráttar og mikið þurfa að vinna,
að líf þeirra sje eins og í „træde-
mölle". Þessai- myllur, sem lítt eða
alls ekki liafa þekst hjer á landi,
en kallaðar eru stiginyllur, eru verk-
færi sem í sumu líkjast vatnsmyll-
mu. En sá er munurinn, að i stað
þess að það er þungi vatnsins sem
knýr vatnsmyllurnar áfram þá er
það þungi manna eða dýra, sem
knýr stigmyllurnar.
Hugsaðu þjer að þú sjerl að ganga
upp stiga. Um Jeið og þú gengur
upp stigann lyftir þú þunga þínum
og þess sem þú ef lil vill berð,
jafnmikla hæð upp eins og hæðin
er á rnilli loftanna, sem stiginn
liggur á nii 11 i. En setjum nú svo,
að það sjeu þrip i stigamyllu
sem þú gengur. Þá hækkar þú ekk-
ert við hvert sporið, en hinsvegar
snýst mylluhjólið á móti þjer, svo
að þú lækkar aflur jafnmikið og
|ni hefir stigið upp. Krafturinn sem
þú annars mundi nota til að ganga
upp stiga breytist hjer í snúnings-
orku hjólsins.
/•';•(/ 230 árum fyrir Krists burö.
Áður fyr voru engar eimvjelar
til, engir lireyflar, engar raforku-
vjelar eða þvi um líkt. Og vjelarn-
ar vorú svo ófullkomnar, að til
margra hluta var ekki hægt að nota
húsdýrin til jiess að framleiða orku
eins'og siðar varð. En hinsvegar var
mannsaflið |iá ekki í miklum met-
um eða'dýrt. Þá var þrælahald hjá
l'lestum þjóðum og þessir þrælar
höfðu líka aðstöðu á heimilunum
eins og húsdýrin hafa nú og sömu
leiðis í þjóðfjelaginu. Það var far-
ið með þá eins og skynlausar skepn-
ur, þeir voru barðir áfram með
svipum og látnir vinna 'svo erfiða
vinnu, að hún mundi ekki þykja
boðleg skepnum hvað þá ‘ mönnum
nú, og viðurværið sem þeir fengu
var ilt og litið — rjett svo að þeir
gátu dregið fram lifið. Og meðal
|iess sem þeir voru látnir gera var
það, að slrita í stigmyllunum.
í sögum Rómverja og Grikkja
er víða minst á stigmyllur. Mynd-
in hjer að ofan sýnir myllu sem
er frá 230 árum fyrir fæðing Krists.
Hún var notuð lil þess að vinda
vatn upp úr djúpum brunni og
vitanlega voru það þrælar, sein
gerðu þetta. En lengi hefir manns
aflið verið notað til þess að ná
vatni úr brunnum, þó að það liafi
verið með öðru móti. Á flestum
bæjum hjer 'á landi er vatnið undið
upp i pontu, á brunnvindunni og
annársstaðar er því dælt líka
með 'handafli. Aðeins sumstaðar er
sjálfrennandi valn koinið á sveita-
bæina og svo i t'lesta eða alla
kaupstaði.
A Miðöldum er líka ol't minst á
stigmyllur. Áð vísu voru jiað ekki
heinlínis jirælar, sem beitt var fyr-
ir jjær þá, en þó voru það undir-
okaðir veslingar, sem ekki áttu sjö
dagana sæla.
Sumarið 1392 voru svo miklir
þurkar i mörgum löndum Evrópu,
að vatnsrhýllurnar, sem Jiá voru
víða 1 iI stöðvuðust al' j/vi að læk-
irnir þornpðu upp. Myllurnar voru
einkum notaðar lii að mala korn-
ið, og til þess að hægl væri að
mala smiðuðu menn í flýti stig-
myllur og með því móti ióksl að
mala kornið. En 'fólkið vantaði til
að knýja myllurnar áfram.
Þá var það. að yfirvöldunum liug-
kvæmdist að taka fangana úr i'ang-
elsunuin og láta þá strita í myllun-
uiu. En þetla var ýmsúm vandkvæð-
um bundið og fangarnir struku. Þá
var það ráð tekið að setia upp
stigmyllur i sjálfum fangelsisgörð-
unum i sambandi við ýmsa vinnu
og láta l'angana þrælka i .þeim. Það
er ekki svo ýkja langl síðan jiessar
fangamyllur hurfu úr sögunni. Mynd
in að ofan sýnir fanga i stighjóli
á myllu.
Á siðustu öld fóru sligmyllurn-
ar að missa gildi sitt. Var það
einkum al' þvi, að gufuvjelin full-
komnaðist smátt og smátt og gal
l'ramleitl miklu ódýrari kraft en
stigmyllurnar. Þó voru það ýmsir,
sem ekki vildu missa þær, jafnvel
þó að mannsaflið væri ekki notað.
Þannig smíðaði hugvitsmaður einn
dráttarvjel, sem ekki var knúin á-
fram með gufu og ekki með manns-
afli heldur með hestum. Sjest vjel
jiessi hjer á myndinni. En hún
varð ekki til frambúðar. Eimvjelin
og sprengilofthreyfillinn útrýmdu
lljótlega þess konar tilfæringum og
gátn boðið margfalda orku á við
hestana og miklu ódýrari.
Bændur í sumum löndum hal'a
notað hunda lil að hlaupa i stiga-
hjóli, sem knúði áfram strokk-
inn. Þessi áliöld eru nú hvergi lil
nema á söfnum. Stigmylurnar eru
yfirleitt víðast hvar úr sögunni.
lin heslal'lið er viða notað enn lil
jiess að knýja áfram vjelar. En það
er í annari mynd. Þar er notuð
slöng sem hestar draga si og æ í
hring, svokallaður hestagangur, og
færisl orka hestsins yfir á tannhjól,
seni knýja vjelar, I. d. þreskivjelar,
slrokka I rjómabúum og smjörhnoð-
unarvjelar og þvi um líkt. Þó fer
|)essum áhöldum fækkandi, eink-
um síðan farið ar að smíða ljetta,
ódýra og sparneytna hreyfla. Þeir
þykja lientugri og mannsparari, því
að jieir ganga sjálfkrafa, en sjer-
slakan mann þurfti að liafa til
jjess að gæta hestanna.
Nú ú dögum.
Kinverjar jiykja seinfærir i öllum
framförum og eru i mörgum efnum
inörg luindruð árum á eftir Ev-
rópu])jóðunu.fn, og flestar vinnuað-
ferðir jieirra eru forneskjulegar eða
jafnvel steinaldarlegar í augum
vestrænna jjjóða. Þessvegna þarf
engan að lurða á þvi jjó að slig-
myllur sjeu 'ennljá notaðar i Kiná.
Þar þykjast menn ekki þurfa að
flýta sjer og j>ar er mannsorkan
enn svo ódýr, að stigmyllurnar
þykja borga sig.
Á myndinni sjest hvernig Kín-
verjar fara að dæla vatni úr lægð
upp á hrísaekrurnar sínar. Þær
verða að vera votar eins og for ef
kornið á að jjrífasl.
Varla er liægt að hugsa sjer leið-
inlégra verk en að strita i stiga-
myllu. Maðurinn er sífelt að troða
og stiga, en lireyfist þó ekki úr
stað.
Það er i samræmi við hugsunar-
liátt Ameríkumannsins um „dollar-
inn almáttuga", að enginn getur
hugsað til Jjess að verða forseli
|iar, nema hann sje rikur mnður.
Flestir forsetar Bandaríkjanna hafa
farið úr forsetabústaðnum, „Hvíta
húsinu", sem fátækir menn og jafn-
vel stórskuldugir, j)ó að jjeir hafi
komið þangað við góð efni. Laun
nýja forsetans, Roosevelts, sem tek-
ur við embættinu 4 mars og hef-
ir jafnvel tekið við því nú jjegar,
vegna þess að lloover vill gjarnan
losna sem fyrsl við ábyrgðina á
st jórnarstörfunum — eru nálægl
330.000 krónum islenskum. Þetla
eru að visu engin kotungslaun, en
samt sem áður nægja þau engan
veginn til útgjalda forsetans. Það
lelst svo'til, að hann þurfi til risnu
um 18.000 krónur á dag, þegar ekk-
ert sjerstakt er um að vera, en
iniklu mejra stundum, þegar l'jöl-
mennar veislur eru haldnar. Hann
hefir „ókeypis bústað" að vísu, en
lalið er, að jiað viðhald bústaðar-
ins, sem forsetinn verður sjálfur að
kosta, nemi um 40.000 krónum. En
Jjetta er ]jó ekki nema smáræði hjá
öllu hinu. Flestir forsetar hafa
orðið að punga út með 1—2 mil-
jónir dollara á því fjögra ára skeiði
sem þeir hafa gegnt forsetastöð-
uiini. Og J)að er liermt, að ekki hafi
nema fjórir eða fimm forsetar kom-
ist svo úr forsetatigninni, að ]>eir
hafi átl fjármuni svo nokkru nemi,
þegar þeir komust þaðan. Meðal
jjeirra eru nefndir Woodrovv Wilson
sem átti um 220.000 krónur, er hans
forsetatímabil var liðið. En Theo-
dore Roosevelt og Harding höfðu
átt innan við eina miljón króna hvor
eii voru báðir margfaldir miljóna-
mæringar i dollurum þegar þeir
lóku við embættinu. Nú kvað Frank-
lin D. Roosevelt hafa krafist breyl-
ingar á þessu, áður en hann gaf
kost á sjer til forseta fyrir flokk-
inn, og heimtaði að Jjað yrði að ráði
að ríkismenn i flokknum, sem
styddi, yrði að sjá farborða |)ess-
um forsetag'öldum. - „Því að el'
jeg á að fara áð borga með mjer
kemst jeg á sveitina fyrsta mán-
uðinn", sagði Roosevelt. „Einu sinni
átli jeg peninga en jeg gel ekki
horgað með hlutabrjefunum, sem
jeg keypti fyrir J)á sömu peninga".
()g ])að er sagl að hann hafi sagt
þetta tiöur en kosningarnar fóru
fram.
----x----
Einn af frægustu leiklrúðum Brela
Billy Merson kom fram á leiksvið-
ið í Alhambra í London nýlega og
eins og vant var veltust áhorfendur
um i hlátri yfir tiltækjum hans.
En enginn vissi l'yr en morguninn
eflir að hann hafði staðið við bana-
beð konu sinnar, sem hann unni
svo mjög, tveimur klukkutímum áð-
ur en hann varð að fara inn á
leiksviðið.
----x----
Sænskur hóndi, 79 ára gamall,
var nýlega gerður að heiðursdoktor
háskólans í Uppsölum. Er Jjað ó-
venjulegur heiður mönnum í hans
slöðu. En hann er vel áð Jjessu
kominn, Jjví að hann hefir safn-
að efni til l'ullkominnar orðabók-
ar i mállýskunni sem töluð er í
hjeraði hans.
----x——