Fálkinn - 01.08.1936, Blaðsíða 4

4
F Á L Iv I N N
Geysir í
Haukadal.
ii.
Um sögu Geysis í Haukadal
hafa menn næsta litlar heimild-
ir frá fyrri öldum. ÞaÖ er til
marks um fullkomiö afskifta-
leysi sagnaritara um fágæt nátt-
úrufyrirhrigði, að faðir ís-
lenskrar sagnaritunar, Ari fróði,
sem elst upp með hverina við
Geysi fyrir augunum á sjer,
minnist aldrei á liann og sama
er að segja, um aðra fræðimenn
af ætt Haukdæla. Geysis sjest
livergl getið fyr en seint á öld-
um. En í annálum er þess getið,
að við Heklugosið 1294 liafi
komið upp hverir miklir undir
Eyjarfjalli, sem vafalaust er hið
sama og. núverandi Laugarfell.
Vitalega er ekki svo a§ skilja,
að þarna liafa ekki verið hverir
áður. Geysir er eflaust miklu
meira en 6—700 ára gamall og
í hlíðinni fyrir ofan Geysi eru
afarmiklar menjar eftir livera-
stöðvar, rauðbrendur leir og
þykk lög af einkennilegu hvera-
Iirúðri, þar sem nú finst enginn
hitavottur í jörðinni. En vitan-
lega hafa breytingar miklar orð-
ið á Geysishverunum við Ileklu-
gosið 1294 og þeir máske vakn-
að til nýs lífs, eins og að jafn-
aði verður við eldgos og jarð-
skjálfta þá, sem þeim fylgja.
Ekkert er þess getið i annáln-
um, að goshver sje undir Eyja-
felli. Brynjólfur biskup Sveins-
son minnist fyrstur á gosliver
í Haukadal á 17. öld. I tíð hans
komu' upp nýir hverir í Hauka-
dal, 1630, og þá fóru að gjósa
hverir, sem legið liöfðu niðri í
40 ára og gusu. ákaflega. Þá er
sagt að í jarðskjálftanum 1784
hafi myndast 32 ný hveraaugu
við Geysi en hurfu aftur mörg
þeirra. Árið 1789 urðu miklar
breytingar á hverunum og þá
fór Strokkur að gjósa og gaus
jafnan við og við til 1896, er
hann liætti við jarðskjálftana
sem þá urðu.
Þorvaldur Thoroddsen telur
liklegt, að Geysir háfi verið
fremur atliafnalítil sem goshver
fram að 1630, og þessvegna
muni lians svo lítið getið fram
að þeim tíma. Þó eru ekki til
nema fáar nokkurnveginn ít-
arlegar lýsingar á Geysi frá
tímabilinu síðan. í lýsingu Ár-
nessýlu, sem Brynjólfur Sig-
urðsson sýslumaður hefir sam-
iö 1746, segir svo um Geysi:
„Framhjá honum ríða menn al-
faraveg yfir lágan og flatan
klett, í klettinum er kringlótt
ker eða skál, hjerumhil 5 faðm-
ar að þvermáli. Þeir sein næst
búa, veita eftirtekt gosum
liversins, þyti og óróa; þegar
húast má við stormi og regni,
skýtur hann þokunni, sem
stundum er hlönduð rauðum
eldi, svo hátt í loft upp, að
þeim sem næst standa, sýnist
hún ná alveg upp í skýin; aftur
á móti þeytisl vatnið ekki eins
hótt upp eins og gufan, en þó
hærra en nokkur turn i Kaup-
mannahöfn. Vanalega spýr
Geysir á hverjum degi, ákafast
á morgnana kl. 9, minna kl.
2—3 e. m. og á kvöldin 9—10.
Stundum er Geysir kyr og sýð-
ur niðri í klettinum, en kasti
menn einhverju i liann, þá
spýr hann því upp“. Af þessari
lýsingu má ráða, að Geysir liafi
verið í miklu fjöri fyrri hluta
18. aldar.
Sveinn Pálsson lýsir Geysi ít-
arlega í lok 18. aldar. Var hann
sladdur þar 10. júlí 1793 og' í
dagbók sinni getur hann lians
ítarlega. Ilann segir einnig frá
því, að Strokkur hafi gosið mik-
ið til 1708, er hann var fyllur
með stórgrýti, svo að liann
skemdi ekki vallarspildu fyrir
bóndanum á Laug. Ilann tilfær-
ii söguna en efast um að hún
sje sönn. En fjórum árum áður
en Sveinn var þarna staddur
liafði Strokkur byrjað á ný og
lvsir Sveinn honum mjög itar-
lega og finst auðsjáanlega ekki
minna til um hann en Geysi
sjálfan.
Enda hefir Strokkur ekki ver-
ið neinn smáræðisgoshver i þá
daga. Þegar Sveinn dvaldi þar,
1793 mælist honum að hverinn
hafi gosið 56 metra, og segir að
sumar gusurnar hafi verið kald-
ar.Árið 1809 gýs hann 45—50
metra og 1815 telur Ebeneser
Henderson að hann liafi gosið
yfir 60 metra, eða eiúfc og
Geysir gýs best nú. En um 1830
fer að draga af honum og fara
litlar sögur af honum eftir það;
er það mál manna að hann
hafi verið skemdur með því að
kasta í hann grjóti og torfi, og
enn liefir runnið i hann aur,
með vatni úr Fötu og Blesa,
sem liggja fyrir ofan liann í
hæðinni. Lá liann alveg niðri
frá jarðskjálflunum 1896 þang-
að til konungskomusumarið
1907, er hann gaus öllum á
cvænl fyrir gestina. 1 fyrrasum-
ar var hann látinn gjósa, með
því að dæla vatni úr skálinni
til þess að ljetta á honum. En
síðan liggur hann í sömu stell-
ingum og áður, með vatnið um
1 m. neðar en gígsbrúnin, og
hefst ekki að.
En svo að aftur sje vikið að
Geysi, þá er það fyrst fyrir að
að lýsa honum nokkuð. Þegar
komið er austur hverasvæðið
blasið við eilítið til vinstri
keilumynduð lóg hunga, grá á
litinn af hverabrúðri. Bunga
þessi er um 6 metrar á hæð vfir
umhverfið og um 60 melrar i
þvermál. Hallar bungunni mest
til norðurs og er þar á henni
há brík í hrúðrinu, mynduð af
rensli vatns milli Laugarfells-
hlíðar og hversins. Svipar skál-
inni mjög til hraundvngju og
þegar upp á brúnina kemur sjer
ofan i skálina sem jafnaðar-
lega er full af vatni milli gosa.
Skálin sjálf er rúmir 18 metrar
i þvermál milli harma og dýpl-
in um 2 metrar niður á brún
gígsins. Hann er eins og stór
hrunnur í lögun og um þrír
rnetrar í þvermál að ofanverðu,
en dregst talsvert saman er
neðar dregur. Er hann rúmlega
20 metra djúpur niður í botn,
en þar liggja að lionum mjóar
æðar, sem valn og gufur safn-
ast gegnum inn i gíginn. Ilann
tæmist eftir livert fullkomið
gos, en smámsaman fyllist liann
af vatni aftur. Meðan gígurinn
er að fyllaíst sýður og bullar í
lionum, en eftir að vatnið fer
að breiðast út í skálinni kemur
meiri værð á það. Á vatnsborð-
inu má að visu greina, að vatn
streymir í sífellu upp i skálina
neðan úr gignum og myndar
þar iður, eins og á lygnu
straumvatni, mismunandi
greinilegar eftir þvi, hve hver-
inn er heitur.
Þegar Friðrik áttundi kom að
Geysi 1907 var viðbúnaður mik-
ill hafður til ]æss að láta liann
gjósa. M. a. hafði verið múrað
i ýms skörð á skálarbrúninni
lil þess að hækka vatnsborðið,
því að það var spá manna, að
gosin yrðu því fegurri, sem
vatnið væri hærra í skálinni.
En reynslan varð önnur. Það
l'ór að draga af Gevsi, gosin
bæði sjaldgæfari og verri en
áður, þó að Geysir gvsi stund-
um vel, t. d. 1907, þegar 150
pund af sápu voru sett i haiiii,
er hann átti að gjósa fyrir kon-
unginn. Og órið 1916 er talið
að hann hafi gosið í síðasla
sinn fyrir svefninn, er hann
vaknaði af í fyrra.
Þeir sem áltu frumkvæðið að
henni fóru i öfuga átt við það,
sem gert hafði verið 1907. Þeir
lækkuðu vatnið i skálinni í stað
þess að hækka það. Hjuggu
skarð í skálarbarminn, svo að
valnsborðið lækkaði um 80 cm.
Það dugði og Geysir tók til ó-
spiltra málanna. Því miður hef-
ir ekki verið lialdin greinileg
•skrá um, hve oft hann hefir
gosið síðan, minni og stærri
gosum. En þau eru orðin mörg
á þessu eina ári.
En Geysir er ekki altaf við
eina fjölina feldur. Hann bregst
stundum alveg, jiegar mikið
þykir við liggja. Ráðið, sem
helst er notað til ]ies að tryggja,
að hann gjósi á „rjettum tíma“
er það, að fylla upp i skálar-
rennuna, svo að skálin fyllist
upp á barma. Er þetta gerl til
Jiess að liverinn gjósi ekki fyr,
en óskað er. En stundum kemur
þó fyrir, að þetta ráð dugir «
ekki, eða að liann gýs hvað
eltir annað meðan skálin er
a'ð fvllast. En þegar skálin hef-
ir náð að fyllast alveg, má að
venju gera ráð fyrir að hann
gjósi. Þegar þeir, sem hafa
„pantað gos“ eru komnir ó stað-
inn, er stíflan tekin úr skálinni.
Að jafnaði tekur það tíu mín-
útur að láta vatnið renna burt,
þangað til skálin er orðin hálfv
Þá fer vatnið að hitna, þangað
til það er orðið 84—86 stig á yf-
irborðinu og tekur ]iað mismun-
andi langan tíma eftir því hve
heitt er í veðri. Þegar skýjað er
og molluhiti, er hann oftast nær
fljótastur til, og gýs þá gjarn-
an sápulaust. En annars er að
jafnaði setl sápa í hann rjett
eftir að lækkað hefir verið í
skálinni og tekur hverinn þá
stundum að gjósa undir eins og
sápan er bráðin eða jafnvel fvr,