Fálkinn - 10.10.1936, Qupperneq 4

4
F Á L K I N N
Borgarastyrjöldin á Spáni.
Núlifandi kynslóð er orðin ýmsu
vön af styrjaldartagi. í siðasta ald-
arfjórðund má lieita að samfeld
styrjöld hafi staðið i heiminum og
það er fjarri þvi, að nokkurt lát
virðist vera á vitfirringunni. Balk-
anstyrjaldirnar hófust 1912, heims-
slyrjöldin 1914 og lauk 1918, næstu
ár börðust Tyrkir og Grikkir til
1924 en þá varð hvíld um sinn, vegna
þess að ófriðarvargarnir máttu til
að hvila sig. 1 fyrra ræðst Mussolini
á Abessiníunienn og leggur undir sig
land þeirra. — Og samtímis öllum
þessiun viðburðum hefir látlaus ó-
friður staðið austur í Asíu, einkum
innanlandsstyrjöldin í Kína og síðan
ófriðurinn milli Kinverja og Japana.
Stjórnarbyltingar þær, sem orðið
hafa í Evrópu síðan heimsstyrjöld-
ina liafa kostað tiltölulega litlar
blóðsúthellingar. Rússneska bylting-
in kostaði fá mannslíf á vígvelli þó
að liún kostaði margar aftökur,
ítalska byltingin varð nær blóðsút-
hellingarlaus og eins sú þýska. En
mörg mannslif hafa þessar bylting-
ar kostað, þegar einræðisherrarnir
liafa verið að kefja uppreisnartilraun-
irnar í löndum sínum.
Byltingin á Spáni liefir sjerstöðu
að þessu leyti. Þar hafa báðir flokk-
arnir verið um það bil jafnokar og
enn verður ekki sjeð livorir liafa
muni, þó ýmislegt bendi á, að upp-
reisnarmenn muni bera hærri lilut
að lokum. Þessvegna hefir þessi borg-
arastyrjöld orðið sú blóðugasta, sem
háð hefir verið í Evrópu á þessari
ökl. Og hún liefir sannað það, sem
sagt er um borgarastyrjaldir, að
hvergi birtist heiptaræðið jafn ber-
lega og þar. Frá síðustu heimsstyrj-
öld er varla að finna frásagnir um
annað eins grimdaræði og fram hefir
komið í liinum spönsku bræðravíg-
um.
Styrjöldin á Spáni liefir nú staðið
nærfelt þrjá mánuði. En því er spáð,
að hún geti tæplega staðið nema
mánuð enn, og flestir eru farnir að
hallast að því, að uppreisnarmenn
muni sigra, enda er aðstaða þeirra
að mörgu leyti betri en hinna. Fyrst
og fremst er það meiri hluti hersins
sem stendur að uppreisninni, og
ráðamenn lians hafa auðsjáanlega
búið sig vel undir hernaðinn, m. a.
með því að draga að sjer hergögn.
Það er talið að uppreisnarmenn hafi
t. d. miklu meira af skotfærum en
stjórnarherinn. Auk þess kann stjórn-
arherinn miklu minna til hernaðar.
Mestur hluti hans er óæfður — lið
sem kvatt var undir vopn eða fengin
vopn í hendur, án þess að skipulagi
væri komið á sveitirnar.
Menn víta næsta lítið um herafla
liinna andvígu flokka. Engar skýrslur
hafa verið gerðar um hann. Og menn
vita jafnlítið um hergagnaeign að-
iljanna. En tölurnar sem nefndar
eru, þykja mjög lágar. Uppreisnar-
flokkur liefir kjarna spánska hersins,
ennfremur innfætt lið frá Marokkó
og spönsku gestasveitirnar frá Mar-
okkó og flestallir lærðir liðsforingi-
ar úr spánska hernum gengu í lið
með uppreisnarmönnum. Flotinn og
flugherinn skiftast nokkurnveginn
jafnt milli andstæðinganna, en helstu
flotastöðvar Spánar, Ferrol, Cadix
og Cartagena eru í höndum upp-
reisnarmanna. Stjórnarflokkurinn hef-
ir yfirhöndina við austanverðan Spán,
með borgunum Barcelona ogValencia,
en þennan flota vantar tilfinnanlega
yfirmenn og hann hefir ekki verið
þess megnugur að stöðva herflutn-
inga uppreisnarmanna yfir sundið
frá Marokkó, en þaðan liafa þeir
fengið mikið lið.
í hersveitum Madridstjórnarinnar
er einkum landvarnarlið. Stjórnin'
neyddist til þess í upphafi borgar-
styrjaldarinnar að fá öllum vopn, sem
veita vildu stjórninni lið, en á þann
hátt fengu margir vopn, sem ekki
kunna með þau að fara. Það er því
margur misjafn sauður istjórnarhern-
um og það sem verst er: foringjana
vantar til þess að stjórna þessum
óvönu mönnum. Herinn vantar bæði
foringja og skipulag og því hefir
hann ekki geta gert þá skipulögðu
sókn, sem nauðsynleg var til þess að
lcefja uppreisnina. Enda lýsa frjett-
irnar frá Spáni því, að styrjöldin
líkist meira flokkavígum en hernaði.
Eins og kunnugt er breyttu Spán-
verjar um stjórn í byrjun september
— Nýja stjórnin varð enn róttækari
en áður og foringi hennar tók að
sjer stjórn hersins. Að því er sagt
er vakti þetta ánægju meðal stjórn-
arsinna en mjög er efasamt, hvort
skiftin koma að gagni. Það hefir eig-
inlega ekki hallað að marki á stjórn-
ina fyr en í lífstið nýju stjórnar-
innar.
Það sem sameiginlegt er með báð-
uin aðilum er grimdin og hugrekkið.
Menn vaða út í opinn dauðann, eins
og ekkert sje um að vera. Það er
gömul saga, að Spánverjar sjeu blóð-
lieitir menn, og hún hefir sannast í
borgarastyrjöldinni. óttinn við dauð-
ann virðist vera svo óþekt kend hjá
Spánverjum í þessari styrjöld, að
jafnað er til framkomu Japana í ó-
friðnuin við Rússa 1905.
Þegar þetta er ritað hafa uppreisn-
armenn vesturliluta landsins að mestu
leyti á valdi sínu, en stjórnin aust-
urhlutann og Baskalöndin við Bis-
cayaflóa með borgunum Oviedo, Bil-
bao og Santander. Lengst austur á
bóginn hafa uppreistarmenn komist
hjá Saragossa en stjórnin heldur
enn spildunni umliverfis Madrid, þó
að uppreisnarmenn sjeu komnir í
aðeins 30 kílómetra fjarlægð frá
borginni á þrjá vegu. Og umhverfis
Madríd eru vitanlega aðal vígstöðv-
arnar. Norðan borgarinnar er upp-
reisnarherinn undir forustu Mola
hershöfðingja í Guadarramafjöllum
og hefir herinn á valdi sínu öll fjalla-
skörðin, svo að Madridbúum er eng-
in leið opin til norðurs. Að vestan
og suðvestan hafa uppreisnarmenn
komist næst borginni. Þegar þeir
náðu bænum Badajoz var komið sam-
band milli norðurliers Mola og suð-
urhers Franco’s og þeir liöfðu náð
undir sig allri Estramadura, þrengdi
mjög að stjórnarhernum og hafa upp-
reisnarmenn gert honum margar skrá-
veifur síðan. Sóttu þeir austur Tajo-
dalinn og hafa nú tekið borgina
Toledo, aðeins 60 km. suður af
Madrid og sækja áfram austur að
bænum Aranjuez en um þá borg
liggja járnbrautirnar frá aðalborgum
stjórnarinnar við Miðjarðarhaf, Ali-
cante og Valencia. Áður hafa upp-
reisnarmenn náð á silt vald járn-
brautinni milli Madrid og Barcelona,
brautin frá Aranjues er því síðasta
aðal-æðin, sem höfuðborgin hefir
opna til sjávar.
Tilgangur uppreisnarmanna er sá
að mynda hring utan um Madríd og
svelta borgarbúa inni. Og stjórnin
gerir auðsjáanlega ráð fyrir þessu,
þvi að hún hefir þegar viðað að sjer
\ istum í stórum stíl og eins her-
gögnum. Því er spáð, að umsátin uin
Madrid geti ekki orðið löng. En þar
verður úrslitabarátta hinnar blóðugu
slyrjaldar.
Því að viðureignirnar, sem hafa
orðið í Norðurspáni og svo mikið
liefir verið talað um hafa eigi nærri
eins mikla þýðingu. að virðist svo
sem uppreisnarmönnum hafi verið
mikð í mun, að ná landinu upp að
landamærum Frakklands og það hef-
ir þeim tekist að vestanverðu, eftir
að þeir náðu Irun og San Sebastian
á sitt vald. En að austanverðu liggja
lönd stjórnarinnar að Frakklandi.
Þó að margt hafi gerst blóðugt i
borgarastyrjöldinni á Spáni hefir
ekkert þó vakið eins mikla atliygli
eins og banáttan uin Alcazar-vigið i
Toledo, og verður vörn mannanna i
víginu lengi liöfð í minnum, því að
liún er efni i mikla hetjusögu.
Alcazar er eitt elsta og rammbyggi-
legasta vígi á Spáni, og stendur við
Toledoborg. Er það á granitliömrum
miklum. Borgin Toledo er æfagömul
og búa þar um 25.000 manns og þar
er aðsetur æðsta kirkjuhöfðingja
Spánar. Stendur borgin við ána Tajo.
Þarna settu Rómverjar upp vígi mik-
ið, er lijeraðið Toledo (Toletum) var
á þeirra valdi og þar liöfðu Gotar
stjórnarsetur er þeir flæddu yfir land
ið. Á tímum Mára var Toledofylki
konungsriki fyrir sig og siðar varð
borgin höfuðborg Nýju Kastilíu. Er
borgin því fornleg mjög og ægir sam-
an margskonar byggingarlist. Eitt
borgarliliðið er í arabiskum stíl og
bygt um 1100, þar er dómkirkja í
gotneskum stil, bygð 1227 og fleiri
merkar byggingar. En merkasta bygg-
ingin í Toledo er tvímælalaust Alcaz-
arhöllin. Var hún bygð á þrettándú
öld en sjálf höllin brann fyrir fimtíu
árum. En eftir stóðu liin miklu hall-
arvígi, sem sumpart voru ennþá eldri
en höllin.
í Alcazarvíginu höfðust við yfir
liúsund manns. Þeir liöfðu gengið í
lið með uppreisnarmönnum undir
eins í byrjun borgarastyrja'darinnar
og höfðu gnægðir af skotfarum og
matvælum. Líklega hefir enginn
Stjórnarhermaður, sem hefir verið
handtekinn af uppreisnarmönnum,
er fluttur í fangabúðirnar af einum
hermanna Mola-hersins.
þeirra sem í víginu voru, þó búisl
við því, að þeir mundu verða að
verjast þar jafn lengi og raun varð
á. Það urðu sjötíu dagar, sem upp-
reisnarmenn urðu að verjast þarna
þangað til þeim kom lijálpin. f víg-
inu voru auk hermannanna konur
þeirra og börn þeirra.
Hvað eftir annað bauð stjórnar-
lierinn fólkinu í víginu grið, ef það
vildi gefast upp, en öll þau tilboð
voru virt að vettugi. Einnig var boð-
ið að sleppa þaðan konum og börn-
um, en því var neitað. Vigið sjálft
þótti óvinnandi nema á þann hátt að
grafa jarðgöng undir bergið og
sprengja vígið í loft upp. Var öllum
viðbúnaði til þessa lokið um miðjan
september og uppreisnarmönnum þá
liótað enn á ný, að sprengja upp
vígi4 ef þeir gæfust ekki upp. En
þvi var neitað. Herinn í víginu von-
aði til síðustu stundar, að fylgismenn
þeirra mundu koma og bjarga þeim.
Klukkan sjö að morgni þess 18.
september var svo kveikt i sprengi-
efninu. Voru það fimm smálestir af
dynamiti, sein kveikt var í. Urðu á-
hrifin ægileg, en þó fjell ekki sjálft
vígið. Einn hornturn þess hrundi að
vísu og hermannaskálinn skemdist
mikið, en sjálft vígið stóð. Margra
kílómetra hár mökkur stóð upp af
víginu og grjótinu rigndi langar leið-
ir. Vitanlega fórst þarna fjöldi af
fólki. En vígið var ekki unnið fyrir
því. Þegar lið stjórnarinnar ætlaðiinn
í vígið, var því ,svarað með ákafri
vjelbyssuskothríð úr hermannaskál-
anum og víginu og varð það frá að
hverfa, eftir mikið mannfall.
Og nú hafa uppreisnarmenn náð
sambandi við Alcazar, og frelsað
hina hraustu verjendur vígisins.
Jafnvel andstæðingar þeirra láta í
ljósi aðdáun sína yfir þeim, „þó að
þeir sjeu föðurlandssvikarar og ó-
bótamenn" á þeirra máli.
Flugið tekur allstaðar framförum
nema lijer, en þó eru Amerikumenn
á undan flestum í notkun þess. Eða
livað segja menn um svona auglýs-
ingu, sem sjá liefir mátt undanfarið
i Bandaríkjablöðunum: — „Fyrir 75
dollara flyljum við yður í flugvjel
frá San Francisco til Reno og aftur
til baka. Farseðillinn er handa tveim-
ur og er innifalið í honum vígslu-
vottorð, prestur, brúðkaupsveisla
(handa tveimur) tvöfalt herbergi í
gistihúsinu Hotel Riverside og morg-
unverður og heimflutningur daginn
eftir“. (Reno er frægur staður fyrir
það, að þar geta þeir fengið giftingu,
sem eru nýskildir við maka sinn og
vilja flýta sjer í hjónabandið eftur).
Alcazar-vígið við Toledo.