Fálkinn - 13.11.1942, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Gu8m. Einarsson frá Miðdal:
VERKSTÆDIÐ
í LISTVINAHÚSINU 15
Kanna og vasi
hæð ca. 70 cm.
meðal sýning-
argri pa á
hei'mssýning-
unni í New
York.
Fyrir 15 árum í nóvember voru
fyrstu munirnir úr íslenskum leir
sýndir hjer í Reykjavík, en um
mánaðamótin mai—júní 1930 var
leirbrensluverkstæðið í Listvinahúsi
tekið til notkunar. Vjelsmiðjan
Hjeðinn annaðist uppsetningu vjela
og flutti hinn þunga ofn (4800 kg.)
á sinn stað. Bæjarstjórn Reykjavík-
ur sýndi þessu nýmæli þá velvild
að lána húsið með góðum kjörum,
með þeirri skyldu að halda því við
og innrjetta það éftir þörfum. Var
þetta ómetanleg hjálp, þvi að undir-
búningur allur var erfiður og dýr,
og rekstrarfje ekki fyrir hendi. Al-
þingi hafði þó veitt kr. 5000.00 —
finim þúsund krónur — til fullnað-
arrannsókna, en lánstofnanir voru
tregar til að styrkja fyrirtækið. Hins-
vegar tögðu ýmsir vinir og velunn-
arar fram mikið fje að láni og einn-
ig lögðu noklcrir „í púkk“. Alls var
stofnféð (án innanstokksmuna) kr.
18000.00 — og fengust siðustu 4
þúsundin með útgáfu skuldabrjefa
að upphæð 100—400 krónur hvert.
Jens Bjarnason skrifstofustjóri, var
ráðamaður liinnar fjárhagslegu hlið-
ar, en sú lilið málsins var erfiðust.
Forsagan er í stuttu máli þessi:
Fyrstu tilraunir með íslenskan
leir gerði jeg heima i Miðdal, 10
ára gamall. Norskur verkfræðingur
vann þar þá við málmleit. Sá hann
myndir, er jeg liafði mótað í leir,
og vildi fá nokkrar. Hann kendi
mjer að brenna i smiðju, á þann
hátt að lilaða mó og torfi að hhit-
um og' brenna liægt og kæla enn
varlegar. Tókst þetta sæmilega.
Árin 1920—1925 dvatdi jeg í
Þýskalandi (Miinchen) við mynd-
listanám. í sumarleyfi mínu 1923
kom jeg heim og safnaði þá víðs-
vegar sýnishornum af leir. Ljct jeg
reyna 14 þau bestu i leirbrenslu-
verkstæðum í Miinchen. Elsta og
Sigríður Björnsdóttir við vinnu.
þektasta verkstæði þar, Königbauer,
sýndi mikla hjálpsemi við þetta mál,
Gamli Königbauer ljet þessi orð
falla, er hann liafði reynt leirinn
okkar: „Leirnámur ykkar eru meira
virði en gullnámur“.
Um 7 ára skeið hafði jeg sam-
band við 3 færustu fyrirtæki Þjóð-
verja á þessu sviði. Kennari minn
í myndhöggvaralist, Prófessor H.
Schwegerle, var vel að sjer í þess-
um málurn sem öðrum. Studdi liann
mig með ráðum og fyrirhyggju,
benti mjer, meðal annars, á, að án
efnafræðisþekkingar væri leirvinsla
á íslandi óhugsanleg, og verklegt
nám lijá jijóð, sem hefir unnið á
þeim sviðum í hundruð ára, væri
einnig nauðsynlegt að stunda. Með
þessi heilræði i huga tók jeg að
stunda efnafræði (aðallega stein-
efnafræði) og leirbrenslu, jafnhliða
listinni. Seinkaði þetta aðalnáminu
um eitt ár.
Þótt margt væri fyrir mig gjört
ódýrt, þá varð undirbúningurinn
allur ærið kostnaðarsamur. Hafði
jeg notað kr. 9000.00 — níu þúsund
—- áður en hægt var að hefjast
handa —• voru þó ferðalög og eigið
starf ekki reiknað.
Margar furðulegar staðhæfingar
komu fram um þessar tilraunir.
Meðal annars má lesa i Þingtíðind-
um frá þeim árum þá gáfulegu á-
lyktun, að ofna og áhöld ætti að nota
til að brugga áfengi (!), og var jeg
þá bendlaður við heimabrugg, enda
þótt jeg liefði verið nærri 5 ár er-
lendis. Margir bentu mjer á að nált-
úrufræðingar teldu „engin jarðefni
nothæf á lslandi“ og væri þetta
leirskraf tóm vitleysa og „svindl“.
Út af þessum og öðrum ummæl-
um, risu þá harðsnúnar hlaðadeil-
ur; skorti mig skilning á hinni
hlægilegu hlið málsins.
Ýms blöð og áhrifamenn tóku nú
afstöðu til þessara mála. Mikilsverð
voru mjer orð og aðstoð hinna á-
gætustu islensku vísindamanna
þeirra dr. Helga Pjeturss og próf.
Guðmundar G. Bárðarsonar. Tók Guð-
mundur þátt í ferðalögum, er fyrsti
leirinn var sóttur og vakti með
mjer yfir fyrstu brenslunni. Einnig
skrifuðu ýmsir framsýnir menn um
þessi mál. M. a. Ásgeir Ásgeirsson,
Baldur Sveinsson og Árni Óla.
Vjelar allar og ofn var smiðað í
Múnchen að fyrirsögn Königbauer.
Var það ætlun hans að koma hing-
að og lijálpa mjer yfir byrjunar-
örðugleikana, en þá (1930) dó hann,
Sonur hans sendi hingað fagntann
af verkstæði sínu og var það ó-
metanleg hjálp, þar sem efni alt
var aðeins prófað í smærri stíl
áður.
Fyrsta sumarið voru aðeins fram-
leiddir 200 munir. Veittist erfitt
fyrstu árin, að fá leirinn þjettan og
mikið eyðilagðist þegar í þurkofn-
um; þótt ofnar og vjelar væru það
besta fáanlega, þá var aðbúnaður
allur í Listvinalmsi mjög fátæklegur.
Fyrstu starfskraftar voru Lydia
Zeitner og Sigriður Björnsdóttir. Á
öðru ári bættust við Sveinn Einars-
son (bróðir minn), síðar Baldur
Ásgeirson og Hilmar Árnason. Lydia
Zeitner liafði lært í listiðnaðarskóla
í Þýskalandi en Sigríður heitin
Björnsdóttir unnið á verkstæði í
-Kaupmannaliöfn (við postulíns-
framleiðslu); vann hún fyrir sig
sjálfstætt á verkstæði mínu. Öll
verk hennar voru sjerlcennileg og
fögur.
Eins og áður er sagt, gekk fram-
leiðslan skrykkjótt framan af og
urðu fyrstu vörurnar tiltölulega dýr-
ar. Fyrstu árgangarnir voru tölu-
settir, þvi að síðar meir munu jjeir
verða eftirsóttir af söfnurum.
Þeir Sveinn Einarsson og Baldur
Ásgeirsson hafa stundað framhalds-
nám i Þýskalandi í 1% ár, Sveinn
postulínsiðnað og steypingu mynda
en Baldur formsmíðar. Nú á síðari
árum hafa tveir nýir lærisveinar
bætst við þeir Ragnar Kjartansson
og Sigurður Guðnason.
Aðaláliersla er lögð á að hver og
einn vinni sjálfstætt, til þess að
framleiðslan verði margbreytileg.
Alt er handimnið. Af rendum hlut-
um er aðeins gert eitt stykki af
hverri tegund, þótt þegar hafi ver-
ið framleiddir fleiri tugir þúsunda
af vösum, skálum, könnum og ösku-
bökkum er altaf breytt til. Hinsveg-
ar lief jeg mótað smærri mynd-
höggvaraverk dýr, fugla og ýmsa
skrautmuni. Hafa munir þessír ver-
ið mótaðir í fleiri stykkjum og hvert
mót framleitt í C ár. Eru um 40
mót í notkun samtimis.
Mikið hefir verið gjört af út-
skornum munum, vösum, könnum
og skálum; einnig brend eldstæði
(kaminur) og „terrakotta" myndir,
sömuleiðis te- og kaffistell og skraut-
'málaðir diskar — en lítið —, þvi
að slíkir munir eru mjög dýrir
handunnir. (Handunnin keramik
hefir ekki fJutst hingað, nema ör-
i'áir munir),
Stærstu vasar qg könnur hafa
verið um 100 cm, liáir — t. d. í
glugga i Reykjavikpr Apóteks —
og myndir höfum við brept 90 cm.
háar.
Starfið er þegar margþætt og
liöfum við bætt við framleiðsluna
hlómapottum og fleiri algengum
leirvörum.
1936 hafði jeg samvinnu við hina
stjórnskipuðu nefnd atvinnumála að
leirrannsóknum.
Eftir minni tiliögu var fenginn
hingað sjerfræðingur frá Kanada,
Vestur-íslendingurinn Jóhannes G.
Nordal. Hann er eini íslendingur-
inn, sem numið hefir leirvísindi
(keram. ing.). Við ferðuðumst ná-
lega um alt landið og mældum þær
stöðvar, er jeg hafði fundið undan-
farin 11 ár, bæði ieir, postulín og
liti.
Álit J. G. Nordals var betra en
jeg liafði þorað að vona. Þó var
ákveðin tillaga mín um, að stofna
hjer postulíns- og flísaverksmiðju,
er fullnægði þörfum iandsins, ékki
framkvæmd. Hinsvegar var stofnuð
verksmiðja til að vinna litarefnin,
fyrir atbeina Osv, Knudsen, Daníels
Þorkelssonar og Einars Gíslasonar,
Fjekk verksmiðja þessi, „Litir og
Lökk“ 5 ára einkaleyfi til að vinna
litarefnin,
Jafnframt brenslu ieirmuna hef
jeg stundað rannsóknir á postulini,
þakhellumúrsteini og flísúm, og er
þeim tilraunum löngu iokið, Til*
raunirnaf liafa kostað mikið fje (18
þúsund kr.).
Margap tilraunir hef jeg gjört til
að fá innflutningsleyfi fyrir vjelunv
og ofnum til framleiðshi þessarar
nauðsynjavara, en stöðugt fengið af-
svar. Tregða þessi mun hafa kostað
landið hundruð þúsunda i erlendum
gjaldeyri. Skil ég ekki livað veldur,
að hinir reikningsglöggu fjármála-
inenn virðast ekki geta reiknað
þetta dæmi.
Nú, á 15 ára afmæli voru, er Jitlu
viðbætt frá upphafi, því að litið hef-
ir fengist yfirfært lil að auka við
vjelar eða ofna. Reynt hefir verið
að smiða hjer vjelar og gera við
Lgdia Zeitner að renna vasa.