Fálkinn - 04.03.1949, Blaðsíða 5

FÁLKINN
5
% y
H r M
I LEIKHUS OG LEIKLIST 1
^ %
l FRÁ FORN-GRIKKIUM TIL VORRA DAGA £
5 ■ »• R
'&KKKKh'&'&'&'&^'&'&KKKKK'&y'&'&'&^'&'&K KKKKKKK
Inngangur.
J>;ið er sJaðhœft, að i'óllv seni lief-
ir vanist á að fara í leiklnis geti
ekki án þess verið, og að leikarar,
sem látið hafa af störfuni fyrir elli-
sakir, þjáist íil dauðgdags af löng-
un eftir að koma á Ieiksviðið aftur.
Hver hefir ekki fundið tiihlökknn-
ina og forvitnina fjötra sig, er hann
vrar sestur í áhorfendasalinn og bcið
]>ess að tjaldið væri dregið up]) i
leikbyrjun, og liver liefir ekki setið
Jiöggdofa og gagntekinn i sæti nu
sínu eftir áhrifaniikinn leik eða
stórfengiegt Jeikrit?
I’annig liei'ir það verið frá alda
öðli. Því að leiklistin er nieð réttu
Jalin áhrifainesta Iisiin, sem mann-
kyninu hefir vekist að skapa. Og
áhrifin stafa af þvi. að það er lífið
sjálft, sem leikhöfundurinn og leik-
arinn eru að reyiia að svna.
Ilér á land* hefir áhuginn fyrir
leiklist aldrei verið meiri en sið-
ustu ár og lefkhusgcstir liafa aldrei
séð fjölhreytl.u'i leikrit og betri leik-
stjórn en nú ;i siðuslu árum, eftir
að þjóðin fór að eignast menntaða
leikara og leiksíjóra, s?m hafa haft
tækifæri 'iil að fórna leiklistargyðj-
unni ofurlittlu meira en knöppum
fristundum. Og úti um lanil vcx á-
huginn líka og viðvaningar æfa leiki
sina i sainkoinuhúsunum. Og æfðir
kunnandi leikflokkar fara iim landið
og sýna úrvals leikrit.
Og einhverntima seint á þessu
ári rætist væntanlega konungshug-
sjón Indriða Einarssonar, og Þjóð-
leikhúsið tekur til slarfa.
Það er þvi ekki að ófyrirsynju
að. Fálkinn byrjar i þessu blaði
greinaflokk um leikhús og leik-
mennt, sögu leiklistarinnar frá dög-
tnn liinna fyrstu grísku leikrita-
skálda, sem jafnframl voru leikstjór-
ar og fram allar aldir siðan. Blaðið
væntir þess, að þessar greinar verði
lesnar með áhuga, ekki sist af ungu
kynslóðinni, sem eigi aðeins er for-
vifið um Ingrid Bergmann og Gar>
Cooper heldur líka um ýmsa forna
leikara, sem enn eru ekki gleymdir
])ó að þeir liafi legið leugi i gröf-
inni. í greiharflokki þesstun
verður fyrst sagl frá grískri og róm-
verskri leiklist, þvi næst frá ,,myst-
eriunum“ og píslarsöguleikjunum,
en þá tekur við frásögn af leikhús-
uiium eins og ])au voru á línuim
Shakespeares og Moliere og sagt írá
ýmsum frægnstu leikurum þeirra
tima. Þá koma leikarar 19. aldar-
innar og loks ágrip af leiklist Xorð-
urlanda á þess'ari öld.
Gríska leikhúsið.
Samkvæmt grískri þjóðtrú var
það Tliespis, sem uppgötvaði leik-
lislina, sérstaklega sorgarleikinn, og
róinverska skáldið Horaz scgir frá
því, er hann fór um með leik-
lnisið sitt á kerru, af þvi að liann
gat hverði fengið fastan samastað
fyrir list sína. Þessi merkilega
Thespiskerra, sem margir hafa heyrt
nefnda og vmsir notað sér sem
fynirmynd, er nú sami ekkert nema
heilaspuni. Það ej' fjarri öllu sanni
að hugsa sér Thespis, sem einskon-
ar farandleikara i nútímamerkingu.
Hann er nefnilega ekkert annað en
þjóðsiigul'igúra (hann var sagður
liafa verið uppi inn 54(1 f. Kr.). En
vera kann að þjóðsagan tun hann
hafi haft .einhverja ])ýðingu fyrir
griska leiklist.
Leikhst í Grikklandi hel'ir i upp-
liafi byggst á trúmálagrundvelli. Hún
s|)rettur ii))]) af söngvum þeim, sem
ortir voru og sungnir til vegsemdar
guðinum Dyonisos, en efnið i söngv-
um þessum voru mestmegnis sagn-
ir, sem lifðu um guðinn í meðvit-
und almennings. Fyrsta uppistaða
leiklistarinnar er þannig grísk
Eddukvæði. Dyonisos var ekki að-
eins vínguðinn heldur og guð hinna
skapandi náltúruafla. Nú bar það
oft við, að skáldið, sem hafði ort
drápu guðinum lil heiðurs, lét söng-
flokk syngjá drápuna, en sjálfur hélt
hrnn einskonar fyrirleslur á undan
til að skýra kvæðið, og skiptist jafn-
vel orðum á við söngflolckinn. Á
þann hátt varð samtalið ■ ilialog-
us til, en það er frumundirstaða
alls leikritaskáldskapar. En svo óx
þetta stig' af stigi. Mcnn ortu nú ekki
aðeins um Dyonisos heldur og aðra
guði og liálfguði og jarðneskar hetj-
ur, og nú fór skáldið eða sögu-
maðurinn eða hvað maður á að
kalla höfundinn, að leiða l'ram fyrir
áheyrcndurna hetjuna, sem lcvæðið
hljóðaði um. Og þetta er upphaf
leiklistárinnar, maðurinn, sem
kemur fram leiknv hetjuna, scm
kve'ðið er um; hann er ekki hetjan
sjálf. Og það er ekki ómögulegl að
það hafi verið Thespis, sem fyrstur
tók að sér þetta áliæltuspil. Þvi að
áhættuspil var það og vakti stórkost-
lega gremju hjá fína fólkinu i
Aþenuborg, Eldri kynslóðinni fannsl
það lireint og beint guðlast að sjá
gamlar og frægar hetjur þjóðarinn-
ar ganga bráðlifandi um sviðið og
segja orð, sem þa>r sennilega mundu
aldrei liafa viljað taka sér i nninn.
En unga fólkið var á öðru máli. Það
var himinlifandi ylir þessari miklu
framför i skemmtanalifinu og marg-
ir áttu ekki neina ósk heitari en að
gerast leikendur sjálfir. Þó var ein-
staklingurinn á leiksviðinu horn-
reka ennþá; það.var söngflokkurinn
chorus ■— sem bar leikina uppi.
Hið ágæta skáld Aeskylos verður
fyrstur til þess að bæla öðrum leik-
ara við. Eftir hanii kemur Sofokles,
sem er enn meira dáður hjá síðari
kynslóðum en liinn fyrrnefndi; hann
bætir við þriðja leikaranum og xni
eru samtölin orðin veigameiri þátt-
ur í leiknum en sjálfur söngurinn.
Vitanlega .varð ekki án söngflokks-
ins verið, en þýðing hans fór rýrn-
andi. í l’yrstu harmleikjum Aeskyios-
ar er hlutverk kórsins ekki minna
en % af öllum leiknum og um
helmingur i hinum siðari. Hjá
Sofokles-nemur hlutverk kórsins 11
til m af leiknum. Og þegar rit hins
þriðja al' l'rægustu forngrísku leik-
ritahöfundunum, Evripidesar, eru at-
huguð, keluur það á daginn að þar
nema söngvarnir aðeins V» af
leiknum. Gömlu sönghátíðirnar, sem
helgaðar voru Dionysos, eru með
öðrum orðum orðnar það, sem við
mundum kalla leiksvningar, enda
þótí leikritin i Grikklandi liinu forna
væru með alll öðru sniði en leikrit
nútímans.
Söngflokkarnir eða kórarnir við
Dionysoshátíðirnar sungu eigi að-
eins guðunum lil lofsemdar heldur
dönsuðu þeir lika kringum altari
það, sem guðinuin hafði verið reist
á leiksviðinu. Þetta svæði var kringl-
ótt og kallað orkestra. Kringum þaö
var lágt garðbrot úr grjóti, og fyrir
utan það stóðu áhorfendurnir, sem
vildu sjá dansinn og heyra sönginn.
Þannig er hringleikhúsið i önd-
vcrðu. En svo var farið að setja
bekki undir áhorfendurna og hækka
áhorfendasvæðið eftir þvi senx fjær
dró leiksviðinu, svo að þeir fremri
sky.ggðu ekki ;) þá sem fjær sátu.
Eftir þvi sem aðsóknin óx að sýn-
ingunum var fleiri hringmynduð-
um hekkjaröðum bætt utan við og
pallarnir undir þeim hækkuðu.
Stundum var þetta ekki sem traust-
ast og kom það fyrir við leiksvn-
ingar í Aþenu að pallarnir hrundu
og fjöldi fólks beið bana. Til þess
að komast hjá trépöllunum var far-
ið að velja leiksviðunum stað í
hringmynduðum dalverpum og setja
bekkina i smáhækkandi þrep; Síð-
ar voru leikhúsin byggð úr steini,
og má sjá rústir sumra þeirra enn
þann dag i dag. Súm þeirra voru
mjög ' stór. Dionysosleikhúsið i
A])enu rúmaði I. d. 17.000 manns.
Leikhúsið í Mcgnlopolis rúmaði 20,-
00(1 og í Efesos var leikhús, sem
rúmaði 50.000 manns. En leiksýn-
ingarnar i A])enu voru með öðru
sniði en við hugsum okkur leiksýn-
ingu í dag. Við getum farið i leik-
húsið hvenær sem okkur sýnist, og
þurfum ekki að hugsa fyrir aðgöngu
miða fyrr en skömmu áður. En i
g'amla daga var ferðin i leikhúsið
eins konar kirk.juferð. Og sýning-
arnar voru ekki nema söku sinnnm.
stundnm ekki nema nokkrum sinn-
um á ári, í tilel'ni af hinum mikl.i
Dionysoshátíðum. En þá var leikið
þ.rjá daga i röö og þetta var við-
burður, sem fólk hlakkaði til eins
og barn til jólanna. Á hverjum degi
voru sýndir þrír sorgarleikir og
einn svonefndur „satyr-leikur“ og
ennfrcmureinit gamanleikur síðdeg-
is. Á Dionysoshátiðum voru aðeins
sýnd ný leikrit, þetta voru með öðr-
um orðum frumsýningar. Ennfremur
voru sýningarnar santkeppni ntilli
höfundanna, leikaranna og kóranna.
Á síðasta degi hátíðarinnar var hir-
viðarkrans al'hentur höfundi þcint,
sem hafði lagt til besta leikinn,
annar besta leikaranum og þriðji
besta söng- og dansflokkuum, það
er að segja manninum, sem lagði
til fallegustu húningana. Hann varð
að vera efnaður vel, þvi að hann
átti að borga hrúsann sjálfur.
Sýningarnar byrjuðu að morgni
og stóðu allan daginn og ekki veitli
af limanum, þvi að ekki var smá-
ræði í boði: Þrir harmleikir, „satyr-
leikur“ og gamanleikur á dag. Var
því ekki að furða þó leikhúsgestirn-
ir þyrftu hressingu meðan á sýning-
unum stóð, enda höfðu þeir með sér
matarkörfur og stóra brúsa með
víni. Kórstjórinn iét stundum veita
áhorfendum vín og aðrar' hressing-
ar og stundum gérðu leikritahöfund-
arnir það líka. Urðu þeir, éinkum
gainanleikahöfundarnir, stundum
fyrir aðdróttnmun um það, að þeir
veittu leikbúsgestum g'óðgerðir til
að vinna liylli ]>eirra, og fá meira
lófaklapp en ella. Leikhúsin voru
jafnan þaklaus, i sólriku loftslaginu
i Grikklandi þurfti ekki þak yfir
höfuðið. Bekkjaraðifiiar voru i hálf-
hring, smáhækkandi, stundum tug-
ir þrepa upp að þeim efstu. Stund-
um var kvos í fjallahlið gerð að leik-
húsi og kæti höggvin i bergið.
I fyrslu var enginn aðgangseyfir
seldnr að leikjunum, en siðar var
aðgangur seldtir fyrir 2 ohcd (uni 2(1
aura) fyrir heilan leikhúsdag. En
Perikles leiddi i lög, að borgararn-
ir skyldu fá þessa peninga greidda
frá rikinu. Aðgöngumiðarnir giltu
hvar sem var i húsinu hema að
hciðursstúkunum. Tölusettir miðar
þekktust ekki. Var þessvegna lagt
kapp á að koma snemma iil að ná
i góðu sætin. Efnaðir menn, sem
ekki notuðu sér heimildina til að
fá sæli sín endurgreidd, sendu þræla
sina og létu ])á leggja hald á sæti
og sitja i þeim þangað til þeir kænni
sjálfir, svo að þeir þyrfu ekki að
taka þátl i sætarifrildinu sjálfir.
Neðstu bekkjaraðirnar voru lieið-
ursgestasætin; þar sálu opinberir
embættismenn, æðstiprestur Dionys-
osmusterisins, aðrir prestar og er-
indrckár erlendra ríkja. Þessi sa>ti
voru lekin frá og þvi gátu .heiðurs-
gestirnir lcyft sér að koma seinastir.
- Hér er lítil saga sem sýnir hvern-
ig leikhúsgöngum hagaði i gamla
daga og hvernig ástalt var i leikhús-
inu þegar sýning átti að byrja. Þetta
var i Aþenu. Gamall maður, scm ekki
hafði náð sér i sæti i kapphlaupinu,
gekk röð frá röð og reyndi að
smokra séi; einhversstaðar niður.
Fólk hló að honum og engum datt
i hng að standa upp og hjóða hon-
um sæti sitt. Sendiherrann frá
Spörtu sá þetta og stó'ö ])egar u])p
úr hciðursessi sinum og bauð ganda
manninum að seljast. Fólkið klapp-
aði íyrir þessu og' þá kallaði Spart-
verjinn hátt: ,„lá, sannarlega vila
Aþeningar hvað rétl er, en þeir
gera það ekki."
Aþenubúar voru fjörmenn og ó-
Frh. á bls. (i.