Dvöl - 01.12.1905, Page 1

D V Ö L.
5. ÁU.
ItEYKJAYÍK, DESEMBER 1005.
NR. 12.
SöKUM þess, að í Dvöl hefur birst varnarræða
eftir Sókrates, þá er tilhlýðilegt, að setja í hana mynd
af honum, — hann var kallaður mjög ófríður maður, —
og stutta æfilýsingu, þó hún sé tiltölulega fáorð,
þar sem um jafnmikinn speking er að ræða.
Útg.
Mynd þessi er af Sókratesi, hinum heimsfræga
gríska spekingi, og verður hér minnst með nokkrum
orðum á hann og kenningu hans; er það að miklu leyti
tekið úr ritgerð eftir konferensráð Magnús Step-
hensen í Viðey.
Sókrates var fæddur í þorpinu
Alopeki hjá Aþenuborg árið
470 fyrir Krist. Faðir hans
var myndhöggvari, en móðir
hans yfirsetukona. Eftir að
hann hafði numið hina almennu
menntun í söngfræði og leik-
fimi lítur helzt út fyrir,
hann hafi nokkuð lengi
að myndhöggvaraiðn eins
faðir hans, og hann bjó til
þokkagyðjurnar, sem voru iátn-
ar standa í Aþenuborgarkastala
og hefir því orðið að lifa af
handafla sínum.
Ríkur maður þar í borginni,
sem Kríton hét, veitti gáfum
hans eftirtekt og tók liann fyr-
ir barnakennara og við það
hætti hann að erfiða. Hann var vel heima í heim.
speki, náttúrufræði, málsnilld, stjörnufræði o. fl. Þeg-
ar hann var 40 ára byrjaði hann að kenna, og þó
hann væri fátækur sló hann slöku við lífsnauðsynjar
sínar, en eyddi öllum deginum á sölutorginu, opin-
berum skemmtigöngum eða í yfirskólunum, þar sem
hann gat hitt unga menn og talað við þá.
Hann vildi ekki vera kennari neins, en fullviss-
aði menn um, að hann sjálfur kynni ekkert, en hann
hagaði samræðunni þannig, að sá, sem hann talaði
við fór að sjá, að það, sem hann áður hélt vera rétt
og satt var það ekki í raun og veru. Þessari kennslu-
aðferð hélt hann áfram nálægt 30 ár. Hann tók
engan þátt í hinum almennu málum, meðfram af því
að hann sá, að ótímabær fastheldni við það góða og
rétta mundi undir þeim kringumstæðum, sem þá voru,
verða einungis til falls.
Tvisvar sinnum á lýðveldistímanum meðan hin-
ir 30 harðstjórar réðu kom hans siðferðislega sér-
lyndi honum í lífsháska. Hann bar mjög mikla virð-
ingu fyrir löguin ríkisins og hinni opinberu guðs-
dýrkun, en þegar hann sýndi fram á, hvað nauðsyn-
legt það væri að hafa frjálsa og sjálfstæða sannfær-
andi þekkingu og lagði áherzlu á, að það væri svo
erfitt að vita nokkuð. Sökum þess héldu Aþenu-
borgarmenn, að hann spillti ungdómnum með því að
veikja hjá þeim trúna á Guði ríkisins og lokkaði
hann frá siðferði því, sem forfeðurnir höfðu fylgt.
Með þetta fyrir augum fengu óvildarmenn Sókrates-
ar Aristophanes, gáfað en illa innrætt skáld, að semja
gleðileik honum til háðungar, kallað „Skýin", og það
lítur út fyrir, að Aþenuhorgarmenn hafi haft sömu
skoðun á honum.
Sophistar svonefndir, sem leiða áttu til sannrar
dyggðar breyttu kenningum sínum eftir hinu spillta
dagfari lýðsins, almúgans og þeirra, sem hátt stóðu
og kenndu: „Að réttur bæri einungis þeim voldugri,
allar athafnir væru ósaknæmar,
mannleg farsæld sé fólgin í, að
skapa sér sem flestar fýsnir og
þarfir og að fullnægja þeim,
heiður og hófsemi væru að eins
skyldur fyrir fávísa og gagn-
stæðar mannlegri farsæld“, eink-
um iðkuðu þessir vitringar þá
mennt, að flækja allt svo í
skarpvitrum en rangsnúnum for-
tölum, að hið ranga sýndist
vera satt, vont málefni gott,
snúa út úr og umsnúa svo öllu
einkutn við málasóknir, laganna
orðum, að einungis ranglæti og
ódyggð yrðu metin sem réttur
og skylda. Þetta rann Sókra-
tesi, sem sönnum vitringi og
dyggðugum manni til rifja.
Hann umgekkst iðuglega allar stéttir með glaðværð,
hógværð og góðsemd til þess að kynna sér og kom-
ast að almenningsbrestum og þörfum, og réð því af,
að offra æfi sinni til að innræta mönnum dyggð og
skyldurækt, virðingu .fyrir lögunum og þeirri æðstu
veru, og um dýrkun^hennar og manna ákvörðun og
skyldur hafði hann myndað sér, vissari og háleitari
skoðanir og hugmyndakerfi en nokkur heiðinn spek-
ingur fyr eða síðar. Hann kenndi : Að hin æðsta
vera eða Guð, enda þótt ósýnilegur væri, sæist
glöggt í verkum hans, sem undir eins vitnuðu um
hans tilveru, hans vísdóm og góðgjörnu forsjón.
„Hyggið að", sagði hann eitt sinn við menn
nokkra, er hann átti tal við, „ykkar eigin sál stjórn-
ar ykkar líkama að vild sinni, og það má sanna
ykkur, að sú æðsta skynjandi vera yfir öllu sköpuðu
ræður eins að vild sinni öllum hlutum. Fáið þið í-
myndað ykkur fyrst ykkar augu fá aðgreint fjarlæga
hluti, að Guðs auga megni ekki í sama vetfangi að
yfirlíta allt? Eða fyrst ykkar sál yfirvegar ástand
og athafnir í ýmislegum löndum, að Guðs vísdómur
megni ekki allt í einu að grandskoða allt, sem skeð-
ur í öllu sköpuðu? Sú er náttúra guðdómsins, að