Vikan - 14.07.1966, Blaðsíða 27

Itjándu aldar I
sson tók saman
Struensee var nýháttaður eftir grímuballið, þegar Köller ofursti og menn
hans óðu inn á hann og rifu hann upp úr rúminu.
Efnahagslega höfðu Danir það
líka gott um þessar mundir. Þó voru
styr|aldir víða um álfuna, en Dan-
ir báru gæfu til að sitja hjá í þeim
og græddu of fjár á viðskiptum við
stríðsaðila. Þetta var að miklu leyti
að þakka Bernstorff eldra, sem þá
var áhrifamestur ráðgjafa Dana-
konungs. Pólitík hans gekk út á ná-
ið bandalag við Rússa, til að Sví-
um, erfðaóvinum Dana á Norður-
löndum, yrði þannig haldið í skefj-
um.
Einn skiki var það þó í Dana-
veldi á síðari hluta átjándu aldar,
sem ekki átti neinni alsæld að
fagna, og sá var ísland. Vesöld
okkar þjóðar var þá nokkurnveg-
inn eins og hún varð mest, og um
þverbak keyrði í móðuharðindunum
upp úr 1783. Var þó ástandið nógu
slæmt fyrir. Harðindi, eldgos, fjár-
kláði, drepsóttir og einokunarverzl-
un lögðust á eitt til að drepa niður
þennan þjóðflokk, sem kannski var
þá óhamingjusamastur í veröldinni.
Þó er því ekki að neita, að fram-
faraandinn sunnan úr heimi náði
hingað líka. Skúli Magnússon og
Jón Eiríksson háðu á þessum árum
harða baráttu fyrir atvinnulegum
framförum innanlands og gegn ein-
okunarverzluninni, og sú barátta
átti mikinn þátt í því, að losað var
um verzlunarhöftin 1787. Eggert
Olafsson reyndi þá að kveða trú
á landið inn í þjóðina, Jón á Bægis-
á þýddi Paradísarmissi, Magnús
Ketilsson gaf út fyrsta íslenzka
tímaritið og í fyrsta sinn voru stofn-
uð íslenzk félög til eflingar vísind-
um og þekkingu. Þetta og margt
fleira má kallast þokkalega gert
af þjóð, sem var þá hálfu fámenn-
ari en Reykjavík er nú, og var þar
að auki á barmi algerrar útþurrk-
unar af völdum viðskiptakúgunar
og náttúruhamfara.
Sem fyrr er sagt, kom Kristján
sjöundi til valda árið 1766, þá að-
eins seytján ára að aldri, en þá
þegar gerspilltur af svalllifnaði,
sem hann hafði þó hvergi nærri
fengið nóg af, enda lýsti hann því
yfir strax við valdatökuna, að hann
ætlaði að verja tveimur næstu ár-
um til að „rasa út". Kaupmanna-
hafnarbúar fengu sannarlega að
kenna á því, að hann stóð við
þessi orð sín. Næstu mánuði kom
hann lítið nærri stjórnarstörfum, en
varði tímanum þess í stað á hóru-
húsum borgarinnar, þar sem hann
drakk sig augafullan dag eftir dag
og hegðaði sér þá með þeim ein-
dæmum, að dyraverðirnir urðu
venjulega að henda honum út. Sem
nærri má geta, sætti hátignin sig
ekki alltaf þegjandi við slíkt, og
hlutust stundum af þv( grimmdar-
leg slagsmál. Gagnvart ráðgjöfum
sínum og hirðmönnum var Kristján
duttlungafullur og tortrygginn, gerði
grín að þeim fyrir minnstu yfirsjón-
ir og sýndi algeran samúðarskort
gagnvart þeim, sem í eitthvert ó-
lán rötuðu. Enn hann var í greind-
ara lagi og hafði töluverðan áhuga
fyrir ýmsum umbótum, sem voru á
dagskrá í álfunni um hans daga,
svo að hann hefði sjálfsagt getað
orðið nýtur þjóðhöfðingi, ef hon-
um hefði enzt heilsa ti|.
Um svipað leyti og hann tók við
völdum, gekk hann að eiga Karó-
línu Matthildi, systur Georgs þriðja
Bretakonungs. Svo sem vani var til
um hjónabönd konunga, var til
þess ráðahags stofnað af pólitísk-
um ástæðum, enda bar konungur
minni en engan kærleika til drottn-
ingar sinnar og sótti hóruhúsin af
jafnmikilli hörku og fyrr. Karólfna
Matthildur var þá aðeins fimmtán
ára að aldri, ekki sérlega lagleg
eftir mynd að dæma, en lífsglöð og
fjörmikil. Varð hún því eðlilega Tyr-
ir sárum vonbrigðum með eigin-
manninn.
Árið eftir valdatöku Kristjáns
voru þau Karólína krýnd og smurð
með mikilli viðhöfn. Var í því til-
efni gerður gosbrunnur á torginu
við konungshöllina, og spúði hann
víni í vatns stað. Uxar, geltir, lömb
og hænsni voru steikt á teinum f
heilu lagi og hurfu unnvörpum of-
an í lystugan múginn. Að veizlunni
lokinni tókst konungur ferð á hend-
ur til Bretlands, Frakklands og fleiri
landa, kom sér þar í kynni við
framámenn í stjórn- og menningar-
málum, keypti margt listaverka og
skreytti með þeim Kristjánsborgar-
höll eftir heimkomuna. Hagaði
hann sér yfirleitt svo vel í ferð-
inni, að höfðingjar ríkisins fóru að
gera sér vonir um, að hann væri
að verða nýr og betri maður.
En það var nú eitthvað annað.
Áður hafði glaðværð konungs þótt
keyra úr öllu hófi, en nú gerðist
hann aftur á móti svo þunglyndur,
að sjaldan var gott að mæla hann
máli. I hirðveizlum sat hann stund-
um þegjandi og gretti sig án afláts
framan í borðfélagana, eða þá að
hann talaði upphátt við sjálfan sig.
Þá átti hann það til að hreyta móðg-
unum og svívirðingum í veizlufólk-
ið, og ef það dirfðist að svara fyr-
ir sig, grýtti hann borðbúnaðinum
í höfuðið á því. Við ráðgjafa sína
gerðist hann svo þver og þrjózk-
ur, að ekki var nokkur leið að
tjónka við hann; ef þeir mæltu með
einhverju, var hann viss með að
taka þveröfuga afstöðu. Stundum
harðneitaði hann langtímum saman
að undirrita tilskipanir, sem þó
höfðu verið gefnar út samkvæmt
hans vilja. Þá ól hann með sér
fráleitustu ímyndanir, gerði sér til
dæmis stundum í hugarlund, að
hann væri stórsnjall vitringur eða
snillingur í herstjórn. 1771 var geð-
veiki hans orðin slík, að hann var
algerlega ófær um að sinna stjórn-
arstörfum.
Áður en Kristján lagði af stað í
ferðina til Vestur-Evrópu, hafði
hann ráðið sér að líflækni Þjóð-
verja að nafni Johann Friedrich
Struensee. Ætt hans var úr kjör-
furstadæminu Brandenbúrg, en
fæddur var hann í Halle í Efra-
Saxlandi árið 1737. Þar í borg er
frægur háskóli, og tók Struensee
þar doktorsgráðu í læknisfræði.
Framhald á bls. 34.
VIKAN 27