Vikan - 02.02.1939, Blaðsíða 19

Nr. 5, 1939
VIKAN
19
Vinur fanganna.
Framh. af bls. 8.
rændu hann fötunum. Þessa peninga not-
uðu þeir svo til að drekka og spila fyrir,
en það endaði æfinlega með skelfingu.
Þá var Howard það ljóst, að ekki var
síður þörf á að vanda til fangavarðanna
en fangelsanna. Þeir urðu að ganga á und-
an föngunum með góðu eftirdæmi hvað
snerti bindindi og reglusemi. Því aðeins
gat starf þeirra orðið viðurkennt. Eins og
ástandið var þá, fengu margir fangaverðir
aukaþóknun fyrir að selja áfengi og juku
með því drykkjuskap fanganna. Howard
stakk upp á því, að fangaverðirnir fengju
sæmileg laun til þess að þeir féllu ekki
fyrir þessari freistingunni.
Howard heimtaði líka, að sérhvert fang-
elsi væri haft undir lækniseftirliti. Þá
þurfti að bæta hreinlætið. Hver nýkominn
fangi var látinn í bað og fötum hans var
brennt. Howard stakk upp á sérstökum
fangabúningi, að þeir skiptu reglulega um
nærföt og fengju handklæði og þvotta-
áhöld. Þeir áttu að fá nógan mat, og að
lokum átti að vera sérstakt eftirlit með
öllu þessu.
Auðvitað finnst okkur allt þetta vera
sjálfsagt, en þetta hefir ekki alltaf verið
þannig, og það þurfti mann eins ogHoward
til að koma mönnum í skilning um það. I
augum hans voru fangelsin betrunarhús,
þar sem vistin átti að vera viðunanleg,
og agi og erfðisvinna átti að gera fangana
að betri mönnum.
Howard lét sér ekki nægja rannsóknir
sínar á fangelsunum í Evrópu. Árið 1781
tók hann sér einnig fyrir að rannsaka
hjúkrunarskýli og sóttvarnarhús.
Hann reyndi að koma í veg fyrir sjúk-
dóma og einkum að smitandi sjúkdómar
breiddust út. Hann fór í þeim erindum frá
Frakklandi og Italíu til Smyrnu, Möltu og
Konstantínópel. Hann fór t. d. um borð í
skip í Smyrnu, þar sem farþegarnir voru
sóttveikir, en þegar skipið kom til Vene-
síu voru þeir látnir vera í sóttkví í 42
daga. Þetta gerði hann aðeins til að kynn-
ast þessu af eigin reynslu. Árið 1799 birti
hann það, sem hann hafði séð í þessari
ferð.
Sama ár fór hann sína síðustu ferð —
aðra ferð sína til Rússlands, þar sem hann
bauð öllum hættum birgin til að geta sjálf-
ur athugað hið slæma ástand herspítal-
anna í Rússlandi. Þegar hann var í heim-
sókn hjá rússneskum her við tyrknesku
landamærin, fékk hann hitasótt.
Hann dó í janúarmánuði árið 1790. Það
er eftirtektarvert, að fyrsta líkneskið, sem
var leyft að setja upp í St. Pauls-kirkj-
unni í London, var líkneski af Howard.
En Howard fékk líka almenna viður-
kenningu á öðrum sviðum — meira að
segja löngu áður en hann dó. Hann fékk
þakkir fyrir mannúðarstarf sitt frá neðri-
málstofunni, og hinn þekkti stjórnmála-
maður, Burke, sagði í lofræðu um hann,
tíu árum áður en hann dó, að Howard
ferðaðist ekki eins og annað fólk sér til
skemmturiar heldur ,,til að muna eftir
þeim gleymdu, bera umhyggju fyrir þeim
vanræktu og heimsækja þá yfirgefnu.“
I starfi hans var fólgið jafnmikið hugvit
og mannkærleikur; ,,það var uppgötvunar-
ferð, liknarferð."
Það má bæta því við, að Howard var
mjög trúaður maður, siðavandur, vana-
fastur, gekk fátæklega til fara, var jurta-
æta og bindindismaður. En hann var eng-
an veginn þröngsýnn eða ofstækisfullur,
og þó að hann sé einhver hinn mesti
mannvinur, sem uppi hefir verið, var hann
alveg laus við alla teprulega viðkvæmni.
Hann varð sjálfur fyrir mikilli sorg,
þar sem einkasonur hans varð geðveikur,
þegar hann var 22 ára að aldri. John
Howard tók það mjög nærri sér, en hann
lét ekki hugfallast, heldur vann hann með
enn meiri elju fyrir þá, sem voru enn
ólánssamari en hann.
Síðan hefir þessu göfuga starfi hans
verið haldið áfram í öllum menningarlönd-
um heimsins, allt til þessa dags.
Liðnir leikarar. Framh. af bis. 5.
bárust munnlega frá kynslóð til kynslóð-
ar. En hinn skemmtilegi „fræðilegi mögu-
leiki“ verður miður skemmtilegur tilhugs-
unar, þegar þess er gætt, að þessir þrír
menn náðu aldrei saman og hin munnlega
saga fór forgörðum. Hulunni verður ekki
lyft frá fortíð íslenzkrar leiklistar nema
með miklum og erfiðum rannsóknum.
Þegar hinir fyrstu leikarar vorir, sem
því nafni verða nefndir, standa á leiksvið-
inu á ofanverðri síðustu öld, standa þeir
þar án fyrirmynda og án þess að hafa
stuðning af vitundinni um sögulega þróun
þeirrar listar, sem margir þeirra helguðu
beztu stundir lífsins. Það kvað ætíð við að
íslenzk leiklist væri ný af nálinni, hún
væri innfluttur varningur og fyrirmyndir
hennar væru hjá öðrum þjóðum. Það sama
kveður við þann dag í dag. -—- Þó tókst
mörgum hinna liðnu leikara að móta sér-
kennilegar persónur, sprottnar upp úr ís-
lenzku þjóðlífi. Og óafvitandi tókst sú
persónumyndun langsamlega bezt, þegar
persónan var gerð eftir Skíða okkar
göngumanni.
Hér verður nú reynt að skoða myndir
nokkurra liðinna íslenzkra leikara út frá
því sjónarmiði, sem gerð er grein fyrir í
fyrri kafla þessarar greinar. Dómur sam-
tíðarinnar verður þar þyngstur á metun-
um, sökum hverfulleika leikaraafreksins.
Tilvitnanir í ummæli samtíðarmanna verða
því ekki umflúnar með öllu, en þar sem
einnig er höfð í huga mótun sérkerínilegr-
ar íslenzkrar listar, verður að velja og
hafna. Vahð snertir ekki einasta leikarana
sjálfa, sem rætt verður um, heldur líka
listamannseinkenni þeirra. I þeim afar-
fjölmenna hóp, sem leikið hefir, verður
gengið fram hjá mörgum góðum leikara á
sinni tíð, vegna skorts á ótvíræðum ein-
kennum — vafalaust sökum ófullnægjandi
upplýsinga samtíðarinnar, eða ekki hefir
tekizt að grafa þær uppi. Eins verður
enganveginn kleift að ræða hvert einasta
hlutverk, sem leikarinn hefir leikið, heldur
þau ein, sem skýrt geta að nokkru þjóð-
leg sérkenni listarinnar, eða þar sem sam-
anburður kemur til greina við leikaraaf-
rek, sem nútíðarmönnum mega kunn vera.
Þegar saga fyrstu leikféíaganna í
Reykjavík er athuguð, og leikfélög þessi
spruttu upp hvert á fætur öðru og hjöðn-
uðu niður aftur á tveimur síðustu tugum
aldarinnar, sem leið, verða þráfaldlega
fyrir oss tvö leikaranöfn. Það eru þeir
Kristján Ó. Þorgrímsson og Árni Eiríks-
son. Þeir eru lífið og sálin í þessum leik-
félögum og þeir gerast báðir stofnendur
að því leikfélaginu, sem loksins reis upp
af rústum allra hinna og lifir enn í dag.
Kristján Ó. Þorgrímsson og Árni Eiríks-
son náðu báðir því takmarki að fá viður-
kenningu f jöldans sem leikarar, og þar sem
þeir voru meðal fyrstu manna, sem helg-
uðu leiklistinni frístundavinnu sína, skal
list þeirra fyrst gerð að umtalefni,
Kristján Ó. Þorgrímsson er fæddur 1856
að Staðarbakka í Helgafellssveit. Hann
var fuhtíða maður við bókbandsnám hér í
bænum, er hann lék í fyrsta skipti 22. des.
1881. Hlutverkið, sem hann lék þá, var
Guðmundur bóndi í Nýársnóttinni, eldri
útgáfunni, eftir Indriða Einarsson. Síðan
mátti heita að hann tæki virkan þátt í allri
leiklistarviðleitni hér í bæ til ársins 1915,
er hann dó. Á þessu tímabili lék hann
mikinn f jölda hlutverka, en langmestri lýð-
hylli náði hann fyrir meðferð sína á hlut-
verki Kranz birkidómara í Æfintýri á
gönguför. Eins þreyttust bæjarbúar aldrei
á honum þegar hann lék Tralle söngkenn-
ara í dönskum söngleik, Trína í stofu-
fangelsi á móti frú Stefaníu Guðmunds-
dóttur. Jafn hégómlegt viðfangsefni varð
í höndum þeirra að eftirsóknarverðu og
ómissandi skemmtiatriði á leiksviðinu í
langan aldur. En Kristján Ó. Þorgríms-
son kom mönnum á óvart í allt annari teg-
und hlutverka. Hann náði miklum vinsæld-
um í hlutverki Mörups skóara í sjónleikn-
um Drengurinn minn. Fyrir þá meðferð
var hann talinn „jafnvígur á að leika
sorgar- og gleðihlutverk — en einkum
vekur hann þó aðdáun og hlátur áhorf-
enda í gamanleikum.“ Skýringin, sem á
þessu er gefin er sú „að hann er svipbreyt-
ingamaður meiri og gerfiförulli en flestir
eða allir íslenzkir leikendur“ og það svo
mjög „að hann getur borið uppi til að-
sóknar leik, þótt hann segi lítið eða ekk-
ert, með svipbrigðum einum.“
Þegar Guðm. Guðmundsson skáld segir
að Kristján Ó. Þorgrímsson hafi verið
„gerfiförulli“ en aðrir leikarar, þá á hann
ekki við, að hann hafi leikið fleiri hlutvek
• en þeir flestir, því hlutverkaskrá hans þol-
ir ekki samanburð við skrár fyrirferðar-
mestu leikara, en hann á við það sama og
Pramh. á bls. 22.