Vörður - 22.08.1925, Qupperneq 4

4
VÖRfiUR
svo mjög hjer á landi. Öllum
skilst, að þá fyrst er mentun
þjóðarinnar í rjettu horfl, er
saman fer atgerfi anda og lík-
ama. Á þessu sumri hafa þessir
atburðir helstir orðið á sviði í-
þróttanna: ferð íþróttafjelags
Reykjavíkur kringum land og
Sundskálabyggingin við örfiris-
ey. Eiga íþróttamenn mlkinn
heiður skilið fyrir þetta hvort-
tveggja.
Samt verður ekki hjá því
komist, að segja nokkur orð í
sambandi við vígslu sundskálans.
Einn af merkustu iþróttamönn-
um vorum hjelt þar ræðu og
gat þess meðal annars, að í-
þróttamenn hefðu snúið erindi
Jónasar Hallgrimssonar: Vísind-
in efla alla dáð o. s. frv., þannig:
íþróttir efla alla dáð. Þetta er í
fljótu bragði skoðað ofur mein-
laust gaman iþróttamanna. En
sje lengra rakið dylst mönnum
ekki, að smekkleysa sem þessi,
má ekki vera óátalin. Því ekki
er rjelt að sund eða nokkur
önnur likamleg iþrótt sje íþrótt
iþróttanna eins og segir í fyrr-
nefndri ræðu. íþrótt iþróttanna
hefir jafnan verið talin hjer á
Iandi, orðsins list, ljóðagerðin.
1 þeirri iþrótt stöndum við eng-
um að baki. Hreimfegurð máls-
ins, mjúkleiki og orðkyngi á
fyrst og fremst rætur sínar að
rekja til þess sjerstaka hæfileika,
sem vjer Islendíngar eigum og
nefnt er brageyra. — Alt, sem
sljófgar þá tilfinningu er því
skemd á málinu. Þeim sem hafa
óbrjálað brageyra er jafn mikill
ami i þvi, að heyra afbakaðan
kveðskap, eins og músikölskum
manni að heyra sungið falskt.
Það lítur út fyrir, að iþrótta-
menn hafi ekki sem næmastar
hlustir á islenska visu, ef þeir
fara alment að syngja erindi
Jónasar eftir nýju útgáfunni.
Þeim hefir máske fundist Jónas
fullspar á stuðlana, en svo er
ekki. Jónas hefir áreiðanlega
haft bæöi brageyra og brag-
fræðilega þekkingu, svo að ekki
verður um bætt. Erindið eins
og iþróttamenn vilja hafa það
er of stuðlað og verður þar með
að óskapnaði og leirburði í öll-
um islenskum eyrum. Ekki dugir
að spara stuðlana um of, svo
sem stundum vill verða, en af
öllu má of mikið gera. Umbótin
sem frömuðir fótamentanna hafa
hafa viljað gera á erindi Jónasar
minnir á manninn, sem lengi
braut heilann um, hvort hann
ætti heldur að skrifa Holland
með þremur eða fjórum I-ura
og skrifaði það seinast með
fjórum — til að vera vissl
Fimtugur varð prófessor Ágúst
H. Bjarnason 20. þ. m. Hefir
hann starfað hjer á landi óslitið
um 20 ára skeið. Hann naut
fyrstur manna styrks úr sjóði
Hannesar Áinasonar og hjelt
fyrirlestra heimspekilegs efnis
hjer i Reykjavík veturinn 1905
—1906. Fyrirleslrar þessir voru
síðan gefnir út undir nafninu
»Yfirlit yfir sögu mannsandans«.
Er óhætt að fullyrða, að á síð-
ari tímum hafa fá ritverk komið
út, er betur sjeu sniðin við al-
þýðuhæfi. Hefir Á. H. B. gert
mikið til eflingar sjálfmentunar
alþýðumanna hjer á landi með
þessu ritverki.
Ágúst H. Bjarnason var kenn-
ari við mentaskólann til ársins
1911. Kendi hann þar dönsku
og þýsku og rækti störf sín af
mikilli samviskusemi. Þegar há-
skólinn var stofnaður 1911 var
hann skipaður prófessor í heim-
speki, en hafði áður varið dokt-
orsritgerð, heimspekilegs efnis,
við Hafnarháskóla. Hann hefir
auk kenslunnar fengist mikið
við ritstörf. Gaf t. d. f nokkur
ár út tímaritið »Iðunn«, auk
hinna stærri ritverka siðari ára,
sálarfræðinnar og rökfræðinnar.
Fáum lærðum mönnum tekst
jafnvel og Á. H. B. að rita svo
að almenningur lesi sjer til gagns.
Siglufirði 20. ág. 1925.
Iho hæstur 2517 mál, Eir frá
ísaflrði næstur 2330, Forsetinn
2053, Björgvin (Duus) alls 1932,
Seagull 1802, Bifröst 1675, Há-
kon 1466, Svanur 1301, Margrét
1186, Svanur 2 (Lofts) 1050,
Skjaldbreið 952, Björgvin (Lofts)
933, Ingólfur 817, Alden 807,
Keflavik 600 mál. Afli afar mis-
jafn mikil þoka daglega tefur
fyrir veiðinni.
Utan úr heimi.
Apamálið.
Menn eru nú ýmsu vanir frá
Ameriku. Þar gerast daglega at-
burðir, sem óhugsanlegir vseri
hvervetna annarstaðar í menn-
ÍDgarlöndum. Enginn tekur til
þess þótt hann heyri að múg-
urinn hafi hengt nokkur sak-
laus negragrey án dóms og laga,
eða þótt ræningjar hafi ráðist
á saklausa menn og haft í burlu
fjármuni. Slíkir atburðir eru
ekki fátíðir. Þeir gerast jafnvel
um hjábjartann daginn á götum
stórborganna. Enginn kippir sjer
upp við það, þótt nokkrir tugir
manna sjeu drepnir eða limlest-
ir af völdum bifreiða. Daglega
farast margir tugir manna af
þeim sökum í Bandaríkjunum
Morð eru í New York talin 20
sinnum tíðari en í London.
Heimurinn stendur ekki á önd-
inni af undrun. nema eitthvað
sjerstaklega merkilegt gerist þar
vestra.
Nýlega hafa þó Ameríkumenn
vakið alveg óvenjulega eftirtekt
á sjer. Það er með hinu svo-
nefnda apamáli, sem kent er
við smábæinn Dayton í ríkinu
Tennessee. Eins og kunnugt er,
er algert trúarbragðafrelsi f
Bandaríkjunum. Skólarnir halda
þar ekki uppi trúarbragðafræðslu,
en þess er þá jafnframt krafist,
að þeir kenni ekki neitt það,
sem fari í bág við trúarskoðan-
ir borgaranna. I ríkinu Tennessee
eru menn æði gamaldags og
ófrálslyndir í trúarefnum. Höfðu
þeir leitt í lög hjá sjer að ekki
mætti kenna þróunarkenningu
Darwins, vegna þess, að hún
færi í bág við sköpunarsöguna
í biblíunni.
Núhafðiungurkennari, Scopes
að nafni, gerst svo djarfur að
syndga móti þessu banni. Var
hann óðar kærður og færður
fyrir lög og dóm. Urðu út úr
þessu einhver merkilegustu mála-
ferli, sem heyrst hefir um á
slðustu árum. Sækjandi málsins
var Bryan, hinn alkunni stjórn-
málamaður, fyrverandi forseta-
efni Bandarikjanna og einhver
mesti ræðuskörungur þarí landi.
Hann sótti málið af framúrskar-
andi afli og heilagri vandlæt-
ingu fyrir hönd hinna sanntrú-
uðu Tennessse búa. Lýsti hann
því yfir að hann tryði hverju
orði sem stæði í biblfunni bók-
staflega. Verjandi málsins spuröi
hvort hann tryði því að hval-
urinn hefði glejTpt Jónas og Jón-
as komist af, svo sem biblían
hermir. Og játti Bryan því. Þá
spurði verjandi hvort hann hefði
trúað því ef sagt hefði verið að
Jónas hefði gleypt hvalinn. Já,
ef það hefði staðið í biblíunni,
svaraði Bryan.
Málinu lauk svo að kennar-
inn var dæmdur í 100 dala sekt
fyrir rjettinum í Dayton. Eftir-
tektarvert er það að í kviðdómn-
um, sem dæmdi kennarann sek-
an, áttu sæti tveir menn, sem
hvorki voru læsir nje skrifandi.
Málinu var áfrýjað til hæsta-
rjettar Bandarfkjanna, en dóm-
ur er þar ekki uppkveöinn.
Þótt Scopes kennari biði þann-
ig lægra hlut í bili, þá hefir
mál þetta orðið honum til stór-
kostlegs hagnaðar. Stofnuð hafa
verið fjelög, sem bera nafn hans
og hafa það hlutverk að berjast
fyrir frjálsum vísindarannsókn-
um. Er þetta næsta spaugilegt,
þegar þess er gætt, að Scopes
hafði eklci kynt sjer þróunar-
kenningu Darwins neitt fram
yfir það, sem í algengustu kenslu-
bókum stendur, fyr enn hann
lenti í þessum merkilegu mála-
ferlum. — Scopes hefir verið
boðið að leika hlutverk f vís-
indalegri kvikmynd. Hann hefir
selt útgáfurjett af endurminn-
ÍDgum sínum fyrir of fjár, o. s.
frv. En aðalatvinna Scopes er
nú sem stendur bifreiðasala.
Gengur salan ágætlega, því allir
vilja eiga kaup við hinn víð-
fræga mann. Kalifornía er kyn-
legt landl stendur þar.
En það er af Bryan að segja,
að hann ofreyndi sig á máli
þessu og varð það hans bani.
Bryan var fæddur í smábæ í
Illinois árið 1860 og tók lög-
fræðipróf 1881 með ágætiseink-
unn. Eftir það var hann nokk-
ur ár málafærslumaður í Uli-
noes og Nebraska. Auk þess
Baldvin Einarsson
Aktýgjasmlður
Hverfisgötu 56 A. — Rvík.
fjekst hann allmikið við blaða-
mensku og var meðal annars
ritstjóri blaðsins Omata World
Herald. Árið 1893 var hann
kosinn þingmaður til öldunga-
ráðsins í Nebraska. Árið 1896
var hann frambjóðandi demo-
krata við forsetakosningar í
Bandarikjunum.
Kosningaleiðangur Bryans þetta
ár er enn í minnum hafður.
Hann ferðaðist fram og aftur
um Bandaríkin f járnbrautum,
sivakandi, sístarfandi, sítalandi.
Hvar sem hann kom var lands-
lýðurinn sleginn undrun og
hrifningu. Þó fóru leikar svo,
að þegar til úrslitakosninga
kom, fjekk McKinley 271 at-
kvæði en Bryan 176. Eftir þelta
var Bryan 3var í kjöri við for-
setakosningar, en komst aldrei
aö. Síðast var hann í kjöri
haustið 1912, en fjell fyrir Wil-
son. Gerði Wilson hann þá að
utanríkisráðherra.
Bryan hefir á síðari árum rit-
að mikið. Einlcum hefir hann
barist með oddi og egg fyrir
vínbanninu í Bandaríkjunum.
Bryan var hugsjónamaður
mikill á ameríska vísu. Mælska
hans var karlmannleg og kröft-
ug. Miljónir manna kystu klæða-
fald hans í lotningu. Fleiri voru
þó miljónirnar sem snjeru við
honum bakinu og vildu hvorki
sjá hann nje heyra.
Seinasta málið, sem vakti
eftirtekt alheims á honum var
apamálið fræga. Bryan sigraði,
en fjekk skamma stund notið
sigursins. Hann »fjell en hjelt
velli« eins og sagt var um
nafna hans Brján. —
Frakkar eiga í vök að verjast.
Símað er frá Lundúnum 16.
þ. m. að ætthvísl ein á Sýr-
landi hafi gert uppreist og drep-
ið alla Frakka, sem þeir náðu
til. — EÍDnig er búist við að
Arabar muni hefja uppreist gegn
Frökkum þar eystra.
Prentsmiðjan Gutenberg.
Yetrarbrant.
Jafnvægi heims.
Verður þyngdin yflrunnin?
26. Nú hefir verið skýrt frá því, að
geislaspyrnan, eða dreifiorka hitans í
heiminum, geti stundum upphafið þyngd-
ina eða aðpráttaraflið. Af því leiðir
margt og mikilvægt í augum þeirra,
sem leitast við að hugsa og skilja. Því
vil jeg nú verja fáeinum línum, til þess
að færa sönnur á það, sem sagt hefir
verið og gera dæmi, sem allir fá skilið,
sem vita undirstöðuatriði í tölvísi og
rúmfræði.
Dæmið byggist á þeirri staðreynd, að
1 ten.mm. vatns vegur 1 mg á jörðu
vorri, en 27.* mg á sólunni. — Þyngd-
in fer eftir ýmsum staðháttum, sem eigi
er hægt að lýsa hjer.
Einnig byggist það á þvi að geisla-
spyrnan telst vera O.mb mg á fer mm
við þann hita sem ríkir í ljóshafi sólar-
innar.
Dæmi er sýnir hvernig geislaspyrnan yfirvinnur þyngdina, miðað við 6200 st. hita.
Þvermál ten- ings m. eðlisþ. vatns: Geislaspyrna á botnflöt hans: Pyngd sama tcnings á sólu: Eftir verður aí þyngd hans:
1 mm. 1 • O.om mg 1 * 27.t mg 1 • 27.4 mg -f- O.0275 mg
= 0,0275 mg = 27.4 mg = 27.4 mg 0.0276 mg = 27.1725 mg
tV mm. (tV)2'0.0276 mg (iV)" ' 27.4 mg (*)» * 27.4 (*)9 • 0.0267 íng
= TÍD ‘ °-0270 mg = ttVtt ’ 27.4 mg = 0.027400 mg' -7- 0.000276 mg
= 0.000276 mg = 0.0274 mg = 0.027125 mg
rhr mm. (rUy ' °-0275 mg (tÍtt)8*27.4 mg (tÍtt)8'27.4 mg = (Tiir)z 0.0276 mg
= nVinr' °-0275 mg TTnrirTrTTTr 27.4 mg — 0.00002740 mg -Í- 0.00000276 mg
= 0.00000275 ing = 0.0000274 mg = 0.00002466 mg
ttsVít mm. (ttAtít)2 * 0.0276 mg (nV"ö)a * 27.4 mg (ttVtt)* * 27.4 mg (ttVtt)2'0.0276 mg
^ Ttnr'i'TrTnr * O.0276 mg = T7TTOT)VTnnnr ’ 27.4 mg = 0.0000000274 mg 0.0000000276 mg
= 0.0000000275 mg = 0.0000000274 mg = ~r 0.0000000001 mg
Endurkast ljóss o. fl. myndi breyta
niðurstöðum lítið eitt. En hjer er eigi
fengist við »praktisk« efni, svo að þessi
nákvæmni nægir fyllilega.
Augljóst verður hversu þyngdin rjen-
ar hröðum fetum. Síðast verður hún
TTinrtVTiTniir m8' er: hefir
dropinn fengið neikvœða þyngd og leit-
ar nú upp á við. Aðdráttaraflið er þá
yfirunnið til fullnustu og dropinn flýgut
út í rúmið á sannnefndum »ljóssins
vængjum«.
Menn hafa leitast við að reikna hve
miklu efni sólin stafaði á þennan hátt
út í rúmið. Arrhenius telur það 300000
milj. tonna um árið eða hiuta af
efnismagni sólar í biljón ár og er það
mjög óviss tala.
Eigi geta menn þó staðnæmst við að
vita það sem nú er sagt og vilja nú
rekja feril þessa ryks út um geiminn,
til þess að vita hvað af því verður.
Á. M.