Heima er bezt - 01.06.1951, Side 20

116
HEIM'A ER BE2JT
Nr. 4
ELÍAS MAR:
Reykjavíkurþáttur
Elías Mar
HAUSTIÐ 1947 tók ég til að skrifa hjá
mér í glósubók nýyrði og önnur sérstæð fyr-
irbæri í reykvísku talmáli. Tilgangurinn með
því var upphaflega sá að notfæra mér slíkt
orðasafn við ritun smásögu einnar, er átti
að gerast á billjardstofu í Reykjavík og
i fjalla um veðmál. Ekkert varð úr því, að ég
skrifaði söguna þann vetur, en þegar ég tók
til við hana hálfu öðru ári síðar, varð úr
henni skáldsagan „Vögguvísa". I þeirri sögu
leitaðist ég við að túlka hugsunarhátt þeirra
reykvísku unglinga, sem þar eiga hlut að
máli, með þeirra eigin orðavali. Ög þó fer
því fjarri, að allt sé tínt þar til af þeim
hortittum, orðskrípum og málfræðilegu
rangfærslum, sem heyra má í talsmáta
Reykvíkinga og lesa í dagblöðum þeirra.
Eg þurfti ekki nema á helmingnum að halda,
og mun þó ýmsum sem lesa bókina þykja
nóg. Að vísu hvarflaði það að mér oftar en
einu sinni meðan hún var í smíðum, hvort
afleiðing sliks uppátækis myndi ekki verða
öfug við ætlunina; hvort sú aðferð að bók-
festa ambögur og slangurmál yrði ekki ein-
mitt til þess að festa það í meðvitund les-
enda. Eftir nokkra umhugsun sá ég mér þó
ekki fært að skrifa söguna án þess málfæris,
sem persónunum var eðlilegast, og tók þann
kost að rita nýyrðin eftir framburði. Mikill
hluti þessara nýyrða er kominn úr ensku eða
amerísku og hefur blandazt tungunni gegn-
um kvikmyndir og setuliðsviðskipti. Önnur
eru hvorki tökuorð né tilbúin; að baki þeim
liggur varla nokkur hugsun, heldur eru þau
grátbrosleg fóstur sljóvgaðrar hugsunar og
vanþekkingar á gildi málsins. Á ég þar við
orð eins og „asskabla“ (afskaplega), „javvel"
(jafnvel) og „aur“ (eyrir), auk aragrúans
af rangbeygingum og misnotkunum. I
„Vögguvísu“ koma hvergi fyrir orðin „felga“,
„g!r“, „húdd“ og „koppur“ (öll úr slangur-
máli bllstjóra), svo dæmi séu nefnd. Enda
átti sagan aldrei að verða neitt orðasafn,
þótt sumum hafi þótt ívið mikil „fræði-
mennska" að baki hennar. En úr þv! að ég
er á annað borð farinn að geta um slangur-
mál bílstjóra, er ekki hægt að neita því, að
innan fleiri stétta tíðkast samsvarandi orða-
forði, misjafnlega heppilegur og tilkominn.
Það væri ekki vanþörf á því, að íslenzku-
menn okkar tækju sig til og mynduðu orð í
staðinn fyrir orð eins og „tippur“, „stóker“,
„fræsari“ og „helikopter", svo dæmi séu
nefnd. Og þó eru öll tökuorð, úr hvaða
skrælingjamáli sem þau eru og hversu Ijót
sem þau kunna að þykja, vitameinlaus I
samanburði við þá meinsemd að hætta að
beygja og nota orð málsins réttilega. Látum
vera, þótt enginn nenni því að búa til ís-
lenzk orð yfir nýja hluti og hugtök, sem
þjóðin tileinkar sér, aðeins ef útlenzku orðin
fá íslenzkar beygingarendingar og eru rituð
samkvæmt íslenzkum rithætti að svo miklu
leyti sem kostur er. En þegar jafnvel ís-
lenzkum orðum er misþyrmt, unglingar
farnir að segja „bráu“ I staðinn fyrir
„brugðu“, og „mér hlakkar" fyrir „ég
hlakka“, þá er skörin farin að, færast upp í
bekkinn. Algengt er að heyra unga sem
gamla segja setningar eins og þessar: „Mér
vantar þetta“, „Þér svimar", „Eg þori því
ekki“, „Við komustum" o. s. frv., að ó-
gleymdum fleirtölubeygingum eins og „lækn-
irar“ og „kíkirar“, — sem oft má sjá I grein-
um og auglýsingum dagblaðanna. Hvenær
fara menn að segja „hesturar“ og dagurar"?
Ef einhvern furðar á því, að ég skuli taka
upp umræðu um þetta I Reykjavíkurþætt-
inum, eins og allur þorri landsmanna sé ekki
jafnsekur, þá er því til að svara, að mál-
þróunin og málsköpunin hlýtur að eiga sér
stað hér, einmitt hér I fjölmenninu og hvergi
annars staðar. Héðan koma flestar bækur
og svo til öll blöð og tímarit. Hér eru skól-
arnir sem vfeita helzta námið. Héðan kemur
það, hvort heldur það er gott eða vont. Og
það er vont og ekki til eftirbreytni, að reyk-
vísk dagblöð skuli hafa I þjónustu sinni
menn, sem annað hvort kunna ekki að nota
y óg z eða vilja það ekki, -— að ég nú ekki
tali um þann rugling sem það veldur, að til
skuli vera biöð, er ekki hafa þá stafsetningu,
sem börnum er kennd, heldur blaðamanna-
stafsetninguna gömlu, sem bannað er að
nota við próf I skólum Iandsins. Öll dagblöð
Reykjavíkur eru meira og minna sek I því
að spilla málssmekk almennings, halda við
málfræðilegum afturgöngum úr dönsku og
stuðla að takmörkun og misnotkun þess
þrönga orðaforða, sem fjöldinn hefur yfir að
ráða. Það ættu að vera til lög, sem skipuðu
biaðamannaefnum að gangast undir próf,
áður en þeir fá að skrifa I blöð. Sama máli
gegnir um setjara, þýðendur bóka og tíma-
ritsgreina, auk allra annarra, sem áhrif hafa
á máltilfinningu þjóðarinnar. „En hafi mitt
fólk tapað sinni æru, hvað dugir mér þá-
sultutau?" spurði Arnæus forðum. Eins
getum við sagt um þáð eina, sem við
enn eigum — tunguna. Hvers virði ætli
bókmenntir okkar, ættjörð og saga yrðu,
ef við glötuðum því, sem er tákn þessa alls?
Það er mikill ábjTgðarhluti og í senn
skemmtilegt og glæst viðfangsefni að rita og
mæla á íslenzku. En íslenzkan er I hættu.
Einangrunin hjálpar ekki Iengur til þess að
varðveita hana. Erlent Iestrarefni, viðskipti
við útlönd og aðdáun þess, sem nýtt er,
leiða hugann frá gömlum arfi, fornri hefð.
Þó þarf þetta ekki svo að vera. Hvers vegna
ættum við að vera neyddir til að eyðileggja
óbætanleg verðmæti, þótt við eignumst önn-
ur og nýrri? Þeim sem ala upp börn og veita
yngstu kynslóðinni almenna lágmarks-
fræðslu, ber skylda til að vernda tunguna,
og ekki aðeins vernda hana, heldur opna
fyrir æskunni þá fjársjóði, sem mál vort og
saga geyma og liggja mjög I þagnargildi.
Það er ekki rétt leið að skrifa barnabækur
með léttasta og svipminnsta málfari, sem
til er, eins og tlzka virðist vera. Slíkt er
ekki kennsla. Slíkt er kærulaus leti, mis-
skilningur á því hlutverki að auðga þekk-
ingu og efla dómgreind barnsins, og síðast
en ekki sízt vottur um menntunarskort. Fari
svo, að uppvaxandi Reykvíkingar alist ekki
upp við annað lestrarefni næstu áratugina
en stafrófskverið, þýddar hasarsögur og
skemmtitímarit, auk málspilltra dagblaða,
verður höfuðborgin að nokkrum áratugum
liðnum byggð mállausum skríl, talandi á
einhvers konar blendingi amerísku og nú-
tíðarreykvísku, fyrir utan einstöku íhalds-
sama og hlægilega sérvitringa, sem ekki hafa
sokkið með I fenið, heldur reynt að varð-
veita íslenzkt mál. Mig langar til að varpa
þessari spurningu fram: Hvað veldur því,
að ekki er fyrir löngu búið að gefa út
barnaskólaútgáfu af Islendingasögum og
öðrum fornritum með nútímastafsetningu,
svo að yngsta kynslóðin geti lesið þær bæk-
ur þrautalaust? Ég held, að ég hafi ekki verið
latari við bóklestur en gerist og gengur, þeg-
ar ég var krakki, en það viðurkenni ég, og
með nokkru stolti, að Islendingasögurnar
með gömlu stafsetningunni vöktu hjá mér
slíka andúð á . fornbókmenntunum, að ég
Ias þær ekki fyrr en ég var kominn yfir
fermingu og píndi mig þá til að Iesa þær,
svo að ég stæði ekki uppi eins og viðundur.
Óteljandi eru þeir jafnaldrar mínir, sem hafa
svipaða reynslu og ég I þessu efni og hafa
viðurkennt hana fyrir mér. Dásamlegustu
bókmenntir og þekking á tungutaki for-
feðra okkar varð mörgum hverjum lokaður
heimur og er enn. I stað þess höfum við
fengið daglegan lesmálsskammt af fram-