Nýtt land - 27.02.1939, Qupperneq 3

NYTT LAND
Mánudaginn 27. febrúar 1939
Sigurjón Fridjónsson:
Bréf úr Þingeyjarsýsln.
(í fyrra bréfi, sem birtist hér
6. þ. nr., tók Sigurjón til meSferS-
ar mistök og vandkvæSi kaupfé-
lags, síldarverksmiSju, laxaklaks
og endurbyggingar á sveitabýlum
norSur þar og lauk því meS sam-
yrkjuhugmynd.
I síSasta blaSi var upphaf þessa
bréfs, uni oi'sakir aö straumnum
úr sveitum, afleiSingar gengisfalls
og kauplækkunar o. fl. LeiSir þaS
til þeirrar niSurstöSu hér á eftir,
aS til þess aS bera uppi mann-
sæmandi, þroskandi lífskjör meS
nútímakostnaSi þurfi nýtt skipu-
lag, stór samyrkjuheimili í sveit
og viS sjó).
Eg tók það fram í fyrra bréfi,
að afrakstur af landbúnaði
mundi í rauninni liafa farið
vaxandi i seinni tíð, en að út-
gjöld bænda mundu hafa vaxið
meira en að sama skapi. Lítum
nú á þær þarfir bænda, sem
mest erti aðkallandi, fæði, klæði
og húsnæði. Jón G. Pétursson
lieldur því fram, að til þess að
fá ákveðinn skanunt af útlend-
um matvælum muni ekki þurfa
meiri búsafurðir nú á síðari ár-
um en verið hefir að undan-
förnu um alllangt skeið, livort-
tveggja miðað við meðallal all-
margra ára. Og þetta mun vera
rétt. En verslunarlilið málsins
eru ekki gerð full skil með þvi.
Klæðnaðarþörf fólksins varfyrr-
um eins og allir vita fullnægt
til sveita með heimilisvinnu að
til þeirrar þróunar, sem ætíð
hlýtur að gera fólkinu og mann-
gildi þess hærra undir höfði en
auðvaldi og leppum þess. Menn-
ingarvöxtur og þar af leiðandi
samtakavöxtur sem víðast um
land er eina lýðræðistryggingin
sem við eigum. Eins og háreisl-
ir kastalar miðaldanna risu upp
úr þorpum ahnúgans, byggðir
til landvarnar, þólt notaðir yrðu
til kúgunar, rísa menntasetrin
íslenzku með fjölda smáhýsa í
nánd, landvarnarkastalar æsk-
unnar, sem aldrei skal kúga né
láta kúgast.
Björn Sigfússon.
mestu leyti. Og' þessi kostnaðar-
liður er orðinn býsna liár í
reikningum bænda yfirleitt.
Tollar rikisins eiga i -því tölu-
verðan þátl. Á hinn vaxandi
kostnað bænda við liúsabætur
liefi eg áður minnzt. Þessir
kostnaðarliðir: híbýlabætur,
kostnaður til fatnaðar, kaup-
gjaldskostnaður, sem vitanlega
gripur inn i hina fyrtöldu liði
og opinber gjöld —- allir þessir
liðir hafa lækkað svo, að vöxt-
ur framleiðslunnar getur tæp-
lega og ekki rönd við reist.
Eg býst við því, að mörgum
bónda þætti golt að geta fengið
góðan vinnumann fyrir 60—80
kr. -árskaup og góða vinnukonu,
m .a. lil tóskapar, fyrir 30—40
kr. árskaup, eins og einu sinni
var og ekki ýlcja löngu siðan. En
að það og annað Mkt gæti skoð-
azt fullkomin réttindi eða þjóð-
félagsmeinabót, er annað mál.
Og erfitt myndi það verða, að
skrúfa þess háttar langt aflur i
liðinn tíma. — Gengislækkun-
armenn treysta á það, að með
( lækkun gengis muni lifna yfir
atvinnuvegunum vegna kaup-
gjaldslækkunarinnar, atvinnu-
leysi minnka og meira fé verða
til umframeyðslu til ýmissa um-
bóta. Að eitthvað yrði vart við
þetta, er liugsanlegt en óliklegt
, þó að það vrði nema i;bili. Fólk
það, sem gengislælckunin
kreppti einkum að, Inyndi ólík-
lega taka lienni með jafnaðar-
1 geði til lengdar.
! Það er rétt i sjálfu sér, að ein
okkar stærsla nauðsyn er það,
að yfirstíga atvinnuleysið. En
I það ætti að vera hægt án geng-
1 islækkunar. Reynandi væri það,
að bæirnir við sjóinn tækju upp
þann sið, að koma fram og
; starfa sem heimili, eitt stórt
heimili hver um sig; sjá öllu
sínu fólki fyrir vinnu við út-
gerð o. fl., með svo kölluðum
| bæjarrelcstri (ríkisrekstri). Veit
| eg það vel, að þessi hugmynd
f er „eitur í beinum“ margra
manna, sem telja, að sviplíkur
rekstur útgerðar hafi illa gefizt
á ísafirði, í Hafnarfirði og víð-
ar. Hversu mikið sem hæft væri
í því, er það í sjálfu sér engin
sönnun þess, að svo liljóti að
vera og verða. Margt gengur illa
i fyrstu, er siðar reynist vel. Og
nóg dæmi þess ern lilca til, að
einkarekstur bafi illa gengið og
ábyrgð þjóðfélagsins á honum 1
orðið harla dýr. Hverjir hafa
framleitt mestu bankatöpin
okkar, sem kostað hafa bank-
ana, ríkið og almenning millj-
ónir á milljónir ofan?
Ekki bætir það mikið úr fyrir j
bændum, þó bæirnir létti þann-
ig af atvinnuleysinu, kunna ein-
liverjir að segja. Jú, þvi að eins
lif er annars lif. En um land-
búnaðinn er það að öðru leyti
að segja, að þegar að þvi kemur,
að hann taki hitaorku og raf-
magnsorku landsins í sína þágu
og til verulegrar hlítar, þá má
ætía, að liann geti keppt við
sjávarsíðuna um fólkið og á
þann hátt, að enginn líði við. —
Landið allt sem eitt heimili í
viðskiptum út á við (rikisverzl-
un); bæirnir við sjóinn hver um
sig sem eitt stórt framleiðslu-
heimili; sveitirnar sönmleiðis
liver um sig sem stór fram-
leiðsluheimili, misjafnlega stór
eftir landsháttum; heimilin
bæði til lands og sjávar með
rafmagnsorku og hitaorku í
höndum; stjórn, sem að því
stefnir og vinnur að efla og
þróa þá liæfileika, hvern eftir
sínu eðli og nytsemd, sem í
mönnunum búa og miklu meiri
eru frá náttúrunnar hendi —
eða guðs, ef menn vilja heldur
orða það svo — en núverandi
lífsskilyrði megna að leysa úr
læðingi -— þetta er það mark-
mið,- sem fram undan fer. „Of-
urmennið“, miklu fullkomnara
mannkyn — sjálfsagt töluvert
öðruvisi en Fr. Nietzsche lmgs-
aði sér — er það, sem fram und-
an er. Ilitt markmiðið, að
skapa fáeinum möuuum skil-
vrði til að kýla vömb sína í
Reykjavík (og víðar) höfum
við lítið með að gera.
ípskt.
Kofinn er skýlislausum höll.
Að deyja og láta líf sitt er
nokkurn veginn það sama.
Langur sjúkdómur lýgur
ekki; liann drepur á endanum.
Skárra er að skulda svolítið
en vanta mikið.
F'lóttlnn úr sveitunum
Frh. VI.
Enda þótt barlómur bænda sé
oft villandi, er kjarni bans sann-
ur nú. Þó að ekki sé beinlínis
bætt við landauðn í sæmilegum
sveitum og flóttinn úr sveitun-
um 1920—30, mesta Uppgangs-
tíma kaupstaðanna, hafi ekki
skilið þar eftir færri starfandi
hendur en voru 1920 og vinnu-
afköst aukizt fvrir umbætur og
vélanotkun, stefndi og stefnir á
ógæfuhlið fyrir bændum. Þrátt
fyrir fjölgandi framleiðslu-
möguleika, framfarir í kunnáttu
og tækni og bjartar vonir, dugir
ekki að loka augum fyrir þvi,
hve hagur flestra bænda befur
þrengzt,, fjötrar peningaskorts
og skulda kreppt þá í þrælslega
bóndabeygju, sem þeir liafa ekki
tök á að sprengja.
Flótti fólksins úr sveitunum
er nálega stöðvaður í bili með
atvinnuleysinu við sjávarsiðuna.
En annar flótli verður ekki
stöðvaður með því. Það er flótti
fjármunanna, sem virðast líkt
og ein tegund betri bænda una
sér bezt í húseignum i Reykja-
vik. Fjárflóttinn og arðrán
sveitanna gegnum skuldavexti
og verzlunarálagning skapa þá
fátækt, að framtak lamast bæði
i samvinnu og hjá einstakling-
um. „Enginn getur neitt“, er
viðkvæðið. Bein og bráð afleið-
ing eru svo hrörnandi híbýli,
þegar á býli landsins er litið i
heild, aukin takmörkun skóla-
náms og jafnvel verklegs náms,
verkfæraleysi, bókaleysi, út-
varpsleysi o. s. fi'v.; — það er
flótti menningarinnar úr sveit-
unum.
Einhver kann að segja, að
sveitirnar liafi þá ekki úr háum
söðli að detta. Það er misskiln-
ingur og í rauninni ekki svara
verður. En afsökun hefur hann
þá, að 19. aldar menning sveit-
anna, sem viða um land varð
þroskamikil, er ekki lífvænleg
nú nema stórbreytt; það þarf
eiginlega að endurbyggja hana
alveg, líkt og bæina, frá grunni
nýs búskaparlags, og það bú-
skaparlag er varla hálfskapað.
VII.
Efnahagur manna, er land-
búnað stunda, komst í núver-
andi skorður mcð framkvæmd
kreppulánalaga. Árið 1932 fór
íram allýtarleg rannsókn á
efnahag bænda um land allt i
sambandi við Kreppulánasjóð
bænda, sem þá var i undirbún-
ingi. Þessi rannsókn leiddi í
Ijós, að efnahagur bænda var
sízt glæsilegra en menn liafði
grunað. Þriðjungur bænda átti
tæpast eða alls ekki fyrir skuld-
um og engin leið til að þeir gætu
hjálparlaust innt af liöndum
vaxjagreiðslur og aðrar skuld-
bindingar. Eignir voru taldar
samanlagt um 63 milljónir, en
skuldir samtals um 33 millj, eða
52% á móti eignunum. Veð-
skuldir einar námu um 12 millj.
króna, en fasteignir um 32
millj., eða öll veðlán um 37%
af fasteignunum. Það má heita
mjög há prósenttala, þegar tillit
er tekið til þess, að talsvert
margar jarðir eru skuldlausar.
Það voru í sjálfu sér alþr
sammála um, að eittlivað þyrfti
að gera til að bjarga bæhda-
stéttinni frá efnalegu hruni.
Það, sem menn greindi á um,
var, livað róttækar ráðstafanir
þyrfti að gera til viðreisnar,
hvort gefa ætti fátækum hænd-
um alveg upp skuldlr og af-
skrifa eftir efnum og ástæðum
hjá öðrum hæði veðskuldir og
lausaskuldir — eða livort taka
ætti þau bú til gjaldþrotameð-
ferðar, sem ekki áttu fyrir
skuldum. Sú aðferðin varð ofan
á, eins og kunnugt er, að
Kreppulánasjóður tók búin til
skuldaskila, án gjaldþrota-
> skipta, lánaði bændum fyrir á-
‘ föllnum árgjöldum af veðlán-
uin og fyrir nokkrum hluta
lausaskuldanna. Hitt var af-
skrifað. Sú regla átti að gilda
skv. lögunum, að afföllin yrðu
: svo rifleg, að hægt yrði hér eftir
| að reka búið á heilbrigðum
grundvelli. Þvi miður hefur
reynslan sýnt annað. Það hef-
ur sýnt sig, að skuldaskilin frá
1932 og 33 voru ekki nægjanleg.
Rændur fengu að vísu allveru-
lega eftirgjöf — og það hefur
bjargað í einstökum tilfellum,
þar sem efni voru nægileg fyrir
liendi og góð skilyrði. Þá losuðu
skuldaskilin beinlínis um fjár-
magn, sem liægt var að setja í
reksturinn. En lxjá öllum þorrai
bænda verkaði þetta nærri þvt
öfugt. Þeir böfðu síðustu árin,,
sakir verðfalls á afurðunum.,
hlaðið upp lausaskuldmn og;
ekki greitt af veðskuldunum
lieldur, bæði af getuleysi og svo>
í von um viðliótarlán (eða upp-
gjöf) í framtíðinni. í þessum til-
fellum losnaði ekkert um rekst-
ui'sfé, heldur þvert á móti fest-
ist allt, sem liægt var að festa.
Aður var í flestum tilfellum
bara jörðin veðsett, nú.er þaS
jörðin, búpeningur og airnað
lausafé.
Þegar á allf er litið verður
læplega sagt, að efnahagur
bænda liafi batnað að nokkru
ráði nema á pappírnum og í
einstöku tilfeRum við skulda-
skilin 1932. Og annað verra.
Bændur eru enn i dag beinlínis
að súpa seyðið af þessum eftir-
gjöfum til sín sjálfra. Það er
óhætt að fullyrða, eftir þvl
livernig verzlunarháttum er
komið í sveitum, að a. m. k. %
eftirgjafanna hafi lent á kaup-
félögunum, auk inneigna við-
komandi bænda í stofnsjóðum
félaganna. Það leiðir alveg af
sjálfu sér og þarf engum blöð-
um um það að fletta, að þau
löp, sem kaupfélögin urðu fyrir
á þennan hátt. urðu elvki bætt
á annan liátt en þann, að Ieggja
þau á nauðsynjavöru bænd-
anna. Með óeðlileg háu vöru-
verði eru bændur enn í dag að
borga aftur eftirgjafirnar frá
1932—1935. Þetta hefur tvennt
jllt í för með sér; það veldur fá-
tækari bændum sífelldum örð-
ugleikum að greiða nauðsyn-
lega úttekt og skapar óheil-
brigða verzlunarháttu. þegar
verið er að gieiða með nauð-
synjavöru eitthvað allt annað
lieldur en kostnaðarverð hennar
að viðbættum eðlilegum dreif-
ingarkostnaði Það hefði þegar í
byrjun átt að vera hægt að sjá
fram á þessar afleiðingar, og
stemma stigu fyrir þeim, með
því að útvega kaupfélögunum
samtímis ódýr rekstrarlán, og
gera þeim þannig fært að hverfa
frá skuldaverzhm til lieilbi'igð-
ari verzlunarhátta. Þetta var
ckki gert 1932 og m. a. þess
vegna standa enn fyrir dvrum
greiðsluþrot fjölda bænda og
fleiri vandamál, sem krefjast
úrlausnar. Skuldamálin eru i
sjálfu sér jafn óleyst og áður
og verzlunarmálin í sama óhag-
starfsmanni félag'sins, sem samkomulag hafði orðið
um í nefndinni að blanda ekki inn í kosningadeilur í
íélaginu og liafa þvi ekki í stjórninni, en hann var að
sjálfsogðu kunnugastur félagsmönnum allra þeirra,
sem í félaginu voru.AllsherjaratkvæðagreiðsIa var við
höfð og lauk kosningunni eklci fyrr en í byrjun fe-
brúar, eftir að liægri mennirnir höfðu gengið enn
miklu lengra á klofningsbrautinni. Kosningu hlutu
allir á sameiningarlistanum, 4 okkar með um 660
atkv. en Þorsteinn Pétursson, kommúnistinn sem
stillt var gegn, þvert ofan í samkomulagið við Jón
Axel, og svikizt að í tryggðum af klofningsfrmnherj-
um Alþýðuflokksins, fékk um 460 atkvæði. Sprengi-
listinn fékk um 100 hrein atkvæði, og ennfremur með
breytingum á aðallistanuni fékk Sigurður 200 at-
kvæði þar eða alls uni 300 atkvæði. Auk þess höfðu
hægri menn samtök um úlstrikanir á sameiningar-
mönnum í varafulltrúasæti og feldu efstu varafull-
trúana, þar sem að ckki var varast á því. Þarna hófu
Iiægri menn Alþýðufl. klofningsstarfsemi sína á bak
við tjöldin, en studdir af Alþýðublaðinu, ritstjóra
þess Finnboga Rút Valdemarssyni og öðrum fyrr-
verandi kommúnistum, sem höfðu verið forsmáðir
af þeim flokki og voru fullir gremju yfir þvi að
mega búast við sameiningu og samvinnu verklýðs-
flokkanna. Þeim var bað Ijóst, að ef kommúnistinn
vrði felldur við stjórnarkosninguna þrátt fyrir sam-
komulagið í uppstillinganefndinni, þá yrði allt sam-
komulag siðar stórum erfiðara, en ' auk þess
vissu þeir þá þegar um veiluna í Guðjóni Baldvins-
syni og bjuggust við, ef Sigurður kæmist að, að ná
hreinum meirililuta gegn sameiningunni, með því
að Guðjón sviki, og þannig svikja sér í hendur meiri
hluta stjórnar Dagsbrúnar. En Dagsbrún er mæli-
kvarðinn og miáttugasta vopnið fyrir allan verkalýð-
inn í Reykjavík. Þessi undirhyggja varð þó að lúta
í lægra lialdi fyrir sameiningarvilja verkamanna,
sem stóðu fast saman um sameiningarlistann i sam-
ræmi við fyrri stefnu Dagsbrúnar. I þessu sam-
bandi er rétt að minna á, að einmitt Ólafur Frið-
riksson hefur frá fyrstu verið áreiðanlegasta liand-
bendi Jónasar Jónssonar innan Alþýðuflokksins,
enda Ólafur opinberlega komið fram með þá kenn-
ingu, að Alþýðuflolckurinn yrði að fylgja Framsókn,
Iivað sem á dyndi, næsta mannsaldurinn. Er því auð-
velta að greina fingraför Jónasar á þessum fvrstu
framkvæmdum sprengitilrauna, þó að hin nánari
litfærsla hafi verið falin handlöngurunum, sem sátu
innan vébanda Alþýðuflokksins.
Þegar leið úr áramótum 1937—’38, varð að taka
ákvörðun um uppstillingar til bæjarstjórnar í Reykja-
vík. Hjá verkamönnum í bænum, sem voru aðal-
stofn beggja verklýðsflokkanna, var mjög ákveðinn
vilji til sameiningar þessara flokka og samvinnu við
kosningarnar. Takli eg fullvíst af þeim margháttuðu
fregnum, er eg fékk af vinnustöðvum og annars-
staðar frá,að ef ekki tækist aðhafa sameiginlegan lista
verklýðsflokkanna tiIbæjarstjórnarkosningaíReykja-
vík eins og svo víða annarsstaðar, þá mundi Al-
þýðuflokkurinn lialda áfram að tapa stórkostlega
atkvæðum, Kommúnistaflokkurinn mundi líklega
bæta nokkru við atkvæðafjölda sinn, en óvíst væri
þó um, að hann gerði. betnr en halda ankningunni
frá síðustu Alþingiskosningum, en Sjálfstæðisflokk-
urinn mundi vinna frá Alþýðuflokknum. Auk þess
ákvað nú Framsóknarflokkurinn að gera úrslitatil-
raun til að ná npp öflugum flokki i Reykjavik, sem
lengi liafði vakað fyrir ráðandi mönnum flokksins,
sérstaklega Jónasi Jónssyni. Var teflt fram for-
manni flokksins, Jónasi sjálfum, hafin stórskota-
liríð a hina flokkana í blöðum Framsóknar, og
ríkisvaldið og stjórnir margra iðjufyrirtækja,
þar sem Framsóknarmenn höfðu komizt inn, vegna
jiess að almennt var álilið, að þeir með samböndum
sínum gælu útvegað sinum fyrirtækjum innflutn-
ings- og gjaldeyrislevfi öðrum fremur, lögðust nú á
jiá sveifina að sverfa að Reykvíkingum að kjósa
Framsókn.Framsókn hélt kaffiveizlnr fvrir kosningar
og bafði blindfulla 2 stærstu veitingastaði bæjarins, af
fólki sem þóttist fylgja flokknum, en slíkur áhugi
fyrir málstað Framsóknar liafði ekki áður þekkzt i
Reykjavík, og var þakkað vinsældum Jónasar, en
kom á daginn síðar að var einungis til að viðra sig
upp við ríkisstjórnina og stjórnendur atvinnufvrir-
tækja Framsóknarmanna og ríkisstofnana. Mátti fyr-
irfram, eftir öllum sólarmerkjum, búast við að Fram-
sókn mundi laka alhnikið af atkvæðum fná Al-
jiýðuflokknum, er nú mundu fylkja sér undir merki
foringjans frá Hriflu, að minnsta kosti ef Alþýðu-
flokkurinn gengi til kosninga einn og ósammála.
Jónas herti einnig áróðurinn í Framsóknarblöðun-
um, á gamla mátann, að hann og 1—2 aðrir Fram-
sóknarmenn, sem mundu ná kosningu í bæjarstjórn
væru ákveðnir í jiví fyrirfram, að liafa enga sam-
vinnu við Kommúnista í bæjarmálum, heldur verða
sterkur milliflokkur, sem þó gæti unnið með Al-
þýðuflokknum, ef liann væri í öllu andsnúinn Komrn-
únistum og hafnaði samvinnu við þá, en ella mundi
hinir sterku Framsóknarmenn styðja íbaldið gegn
hinum blóðugu byltingaseggjum. Var þetta gert bæði
til að ná til milli- og yfirstéttarinnar í Reykjavik og
til þess að veita Framsóknarliðunum í Alþýðuflokkn-
um stvrk til þess að standa á móti kosningasamvinnu
verklýðsflokkanna, sem Jónas óttaðist, og siðan
svíkja hana. En ]>ó að þetta félli í kramið hjá setu-
liði Jónasar í sambandsstjórn Alþýðuflokksins, þá
varð það til þess eins hjá verkamönnum yfirleitt og
sameiningarmönnum að styrkja þá í þeirri sannfær-
ingu að sameining verkalýðsins í einum flokki væri
óhjákvæmileg nauðsyn og sérstaklega við bæjar-
stjórnarkosningarnar vrðu verklýðsflokkarnir að
standa saman sem einn maður um sameiginlegan
lista, ef standast ætti samanlagðar árásir ihalds í
Sjálfstæðisflokknum og Framsókn.
.ræðinu.
VIII.
Það verður að vera fyrsta
krafan að það, sem mistókst vi<5
skuldaskilin 1932 og árin þar 3
eftir, sé framkvæmt nú fyrir-
næstu kreppu eins róttækt og:
lireinlega og unnt er. Tilgang-
urinn var að koma bændum og
kaupfélögum þeirra úr sjúku á-
standi á heilbrigðan reksturs-
grundvöh. Þann tilgang verður
að uppfylla, bvað sem kosfar.
Það er éngin von, að fólk,
sem getur fengið sömu naufÞ
synjar ódýrari t. d. í uiigu,
skuldhtlu og álagningarlitlu
pöntunarfélagi heldur en í
kaupfélaginu gamla, vilji
flevgja aurum sinum i slculda-
bít eftirgjafanna frá 1932—35.
Það hættir að verzla við gamla
kaupfélagið, fer jafnvel til
kaupmanna, sem um stundar-
sakir kunna að bjóða því betrl
kjör en kreppuskuldugt kaup-
félag. Sjá ekki samvinnumenn,
hvert þetta stefnir?
. Það er engin von, að hið hag-
stæða verðlag, sem óneitanlega
hefir verið á flestum landbún-
aðarvörum, síðan kreppunnf
lauk riti um heim (shr. einnig
kjötlögin), hafi leitt til blómg-
unar i sveitum, bjartsýni og
framkvæmda, meðan þessir
fjötrar eru óleystir. . Skulda-