Faxi - 01.06.1965, Síða 2

um, kvaddi sýslumaðurinn, Björn Svein-
björnsson, sér hljóðs, lýsti forsögu þessa
máls, ævi og starfi Jóns Þorkelssonar og
hinni höfðinglegu gjöf hans til uppfræðslu
fátækustu barna heimahéraðs síns, Kjalar-
nesþings, sem varð til þess að stórefla
alþýðufræðslu á Islandi, en þessi gjöf, sem
var aleiga Jóns, er talin vera stærsta gjöf,
sem gefin hefir verið í þessum tilgangi.
I lok ræðu sinnar afhenti sýslumaður
hreppstjóra Njarðvíkurhrepps, Olafi Sig-
urjónssyni, minnisvarðann til varðveizlu
og umönnunar í framtíð, en Olafur veitti
minnisvarðanum viðtöku með stuttri en
snjallri ræðu.
Að því loknu afhjúpuðu tveir nemend-
ur úr Njarðvíkurskóla styttuna, en Sig-
urður Olafsson skólastjóri í Sandgerði,
ásamt tveim nemendum sínum, lagði
blómsveig að hinum fagra minnisvarða,
sem blasti við augum samkomugesta í
látleysi sínu og táknrænni fegurð.
Þá flutti Bjarni M. Jónsson mjög at-
hyglisverða og efnismikla ræðu. Helgi
Elíasson fræðslumálastjóri flutti þá sköru-
legt ávarp, en á eftir lék lúðrasvcit Kefla-
víkur undir stjórn Herberts Hriberscheks
og sameinaðir kirkjukórar Gullbringu-
sýslu sungu ættjarðarlög undir stjórn
Geirs Þórarinssonar organista. Var öll
þessi athöfn látlaus og virðuleg og til-
ganginum samboðin, að heiðra á verðug-
an hátt minningu hins ágæta Suðurnesja-
manns, Jóns Þorkelssonar, sem var fædd-
ur í Innri Njarðvík og bar gæfu til þess
að verða einn af björtustu kyndilberum
menningar og framfara í uppeldismálum
þjóðar sinnar, þegar kjör alþýðunnar voru
hvað kröppust.
Að lokinni athöfninni við minnisvarð-
ann var haldið til skólans í Ytri Njarðvík
og þar skoðuð handavinnusýning barna
úr héraðinu. Eftir það fóru gestir til kaffi-
drykkju í nýja félagsheimilinu í Ytri
Njarðvík og meðan setið var undir borð-
um voru margar ræður fluttar, en þeir
sem þar töluðu voru: Egill Hallgrímsson
kennari, forseti Islands, menntamálaráð-
herra o. fl., að ógleymdum veizlustjóran-
um, Jóni Ásgeirssyni, sveitarstjóra Njarð-
víkurhrepps. Þá las sr. Björn Jónsson
kvæði eftir Guðmund Finnbogason, en
hann hafði einnig samið lítið, hugþekkt
lag, sem leikið var við athöfnina í Innri
Njarðvík.
Hnigu allar þessar fögru ræður, svo og
kvæði Guðmundar að því að vegsama
ævistarf Jóns Þorkelssonar og blessa minn-
ingu hans.
Jón fæddisf í Innri Njarðvík 1697.
Móðir hans var Ljótunn Sigurðardóttir,
Árnasonar, Oddssonar lögmanns, eins
hins ágætasta Islendings á 17. öld. Faðir
Jóns var Þorkell lögréttumaður Jónsson.
Hann lézt í Stórubálu 1707, er Jón var
10 ára að aldri. Jón var einbirni foreldra
sinna. 15 ára var hann settur til náms í
Skálholtsskóla, þar sem frábærir náms-
hæfileikar hans komu strax í ljós, enda
var hann efstur í skóla, er hann 18 ára
tók stúdentspróf. Tvítugur hóf hann guð-
fræðinám við Kaupmannahafnarháskóla
og 1721 tók hann guðfræðipróf með 1.
einkunn, en hafði þó jafnframt lagt stund
á sögu og málvísindi. Síðar stundaði hann
nám við háskólann í Kiel í Þýzkalandi í
bókmenntum, tungumálum og þjóðréttar-
vísindum, einnig fornnorrænum fræðum
og latinsk-íslenzkri málfræði.
Heim kominn með þenna glæsilega
menntaferil að baki, varð Jón skólarektor
í Skálholti og síðar mikill umbóta- og
tímamótamaður sem með umvöndunum
sínum og áhrifum á dönsk stjórnarvöld,
fékk því m. a. til vegar komið, að skip-
aður var sendimaður í Danmörku til þess
að rannsaka menningarástandið á Islandi
og gera tillögur til úrbóta. Fyrir valinu
varð Ludvig Harboe, síðar Sjálandsbiskup.
Túlkur hans og skrifari var Jón Þorkels-
son. Voru þeir í þessu rannsóknarferða-
lagi um landið í 4 ár, 1741—1745. Dvöld-
ust þeir fyrstu 3 árin á Hólum í Hjalta-
dal. Þeir rannsökuðu lestrarkunnáttu
fólksins, yfirheyrðu presta og grensluðust
um menningarástand hverrar sveitar og
sóknar.
Margs konar framfarir spruttu síðar af
rannsóknum þeirra og tillögum, sem
breyttu menningarástandinu til stór bóta.
Arið 1745 mátti heita að 2 af hverjum
3 íslendingum væru ólæsir, en 30 árum
síðar var þessu alveg snúið við, svo mjög
hafði lestrarkunnáttu fleygt fram eftir för
þeirra Jóns og Harboes.
Jón dvaldist eftir þetta í Kaupmanna-
höfn til dauðadags, 5. maí 1759, og stund-
aði þar ritstörf og önnur fræðistörf. Rúm-
um mánuði fyrir andlát sitt gerði hann
erfðaskrá sína. Hann hafði aldrei kvænzt
og átti engan afkomanda. En hann var
ríkur maður, hafði erft miklar eignir og
sjálfur lifað sparlega. Allar eigur sínar
eftir sinn dag, gaf hann fátækum börnum
í átthögum sínum, Kjalarnesþingi. Það
voru 4000 rd., auk nokkurra jarða. Er
þeta, eins og fyrr segir, stærsta gjöf, sem
gefin hefir verið til barnauppeldis á Is-
landi, og fyrir hana skyldi stofna skóla
í átthögum gefandans og veita þar fátæk-
um börnum bóklegt og verklegt uppeldi.
Sé gjöfin reiknuð til nútíma gengis,
myndi sjóðurinn í Kaupmannahöfn hafa
numið 6—7 milljónum króna, en að við-
bættum jörðunum á íslandi ca. 9—10
milljónum.
Fyrsti skólinn sem stofnaður var fyrir
fé úr þessum sjóði var Hausastaðaskóli a
Alftanesi, en auk hans risu síðar margir
skólar í Kjalarnesþingi, sem nutu marg-
háttaðra styrkja og fyrirgreiðslu úr þess-
um sjóði, þar á meðal fyrsti barnaskóli
Reykjavíkur. Á 40 ára tímabili frá 1873—
1913 var greiddur úr Thorkilliisjóði styrk-
ur til 4900 barna til uppfósturs og mennt-
unar.
Athöfnin á hæðinni austan við kirkjuna
í Innri Njarðvík, við afhjúpun minnis-
varða Jóns Þorkelssonar, laugardaginn 29.
maí 1965, verður þeim, er þar voru við-
staddir, bæði hukþekk og minnisstæð. Og
sjálfur minnisvarðinn mun um aldir
standa þar og minna á þenna stórbrotna
og hámenntaða Njarðvíking, sem fórnaði
ævi sinni og aleigu til heilla fyrir land
sitt og þjóð.
H. Th. B.
Keflvíkingar taka þátt í keppni um
Evrópubikarinn.
Eins og málin horfa í dag, tekur íslands-
meistaralið Keflvíkinga þátt í keppninni uffl
Evrópubikarinn í knattspyrnu, sem hefst 15-
ágúst og lýkur á næsta ári. Sem Islandsmeist-
arar 1964 hafa Keflvíkingar rétt til þátttöku
og þar sem liðið hefur sýnt álíka styrkleika
nú í vor og það sýndi í fyrra, hafa Keflvík-
ingar aflað sér eyðublaða til að tilkynna þátt-
töku — en þátttökutilkynningar þurfa að ber-
ast Evrópusambandinu fyrir 30. júní n. k.
Blaðið átti stutt samtal við Hafstein Guð-
mundsson, formann ÍBK, um málið. Hafsteinn
sagði:
— Það er mikill áhugi fyrir þátttöku í þess-
ari keppni. Við höfum kynnt okkur reglugerð
keppninnar og enn er nokkur stund til stefnu,
því þátttökufresturinn er til 30. júní. Við höf-
um aðallega verið að bíða eftir því að sja,
hvernig liðið reyndist í sínum fyrstu leikjum
í ár. Eftir þeirri reynslu sem af er, tel ég vist
að við göngum til Evrópukeppninnar. Við eig-
um leik í næstu viku og við munum enn bíða
og sjá. Hins vegar tel ég, hélt Hafsteinn
áfram, að lið okkar hafi ekki komið verr til
leikja nú í ár en í fyrra. Það þýðir, að við
tökum þátt í Evrópukeppninni.
78 — F A XI