Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.2009, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APRÍL 2009
8 LesbókBÓKMENNTIR
S
káldsagna- og ritgerðahöfundurinn
Milan Kundera varð áttræður 1.
apríl síðastliðinn. Nokkrum dögum
fyrir afmælið, þann 26. apríl, kom
nýtt greinasafn eftir hann, Une ren-
contre (Kynni), út í París. Bókin hefur þegar
hlotið gríðarlegt lof gagnrýnenda í Frakk-
landi og þykir mikill menningarviðburður
þar.
Þetta er greinasafn í níu hlutum þar sem
Kundera fjallar af listfengi og skarpskyggni
um skáldsagnahöfunda, tónskáld og listmál-
ara sem mestu máli skipta fyrir hann. Hann
leiðir lesandann í gegnum skáldsögur allt frá
16. öldinni (Rabelais) til nútímans (Mala-
parte, Fuentes, Guðbergur Bergsson, Garcia
Marquez), fjallar um arfleifð tónskálda sem
honum eru kær (Beethoven, Schönberg, Xe-
nakis, Janacek) og veltir fyrir sér fagurfræði
listmálara sem hann hefur lengi haft dálæti á
(Francis Bacon, Ernest Breleur).
Bókin er stórmerkilegt ferðalag um menn-
ingu Evrópu frá 16. öld til nútímans (raunar
með viðkomu á eyjunni Martinique í Kar-
íbahafinu) í aðgengilegri og persónulegri leið-
sögn eins merkasta og vinsælasta rithöfundar
samtímans. Hún er væntanleg á íslensku hjá
JPV útgáfu í haust, en hér er birtur kafli úr
henni með góðfúslegu leyfi höfundarins.
Svörtu listarnir eða divertimento
til heiðurs Anatole France
1
Franskur vinur minn kom ásamt
nokkrum samlöndum sínum til Prag á
sínum tíma og ég lenti í leigubíl
ásamt einhverri konu, en þar sem ég
vissi ekki upp á hvaða umræðuefni ég ætti að
brydda við hana spurði ég hana (í bjánaskap
mínum) hvaða franska tónskáld væri nú í
mestu uppáhaldi hjá henni. Svar hennar,
snöggt, ákveðið, líður mér ekki úr minni:
„Síst af öllu Saint-Saëns!“
Minnstu munaði að ég spyrði hana: „Og
hvað hefurðu hlustað á eftir hann?“ Þá hefði
hún svarað mér enn hneykslaðri: „Eftir Sa-
int-Saëns? Aðallega ekki neitt!“ Enda fannst
henni þetta ekki snúast um það að hún þyldi
ekki einhverja tónlist, heldur um mun alvar-
legra mál: að koma ekki á nokkurn hátt ná-
lægt nafni sem var á svarta listanum.
2
Svörtu listarnir. Þeir voru hin mikla
ástríða framúrstefnumannanna strax
á árunum fyrir fyrri heimsstyrjöldina.
Ég var um það bil þrjátíu og fimm
ára, ég var að þýða ljóð eftir Apollinaire á
tékknesku og datt niður á litlu stefnuyfirlýs-
inguna hans frá árinu 1913 þar sem hann út-
deildi „skít“ og „rósum“. Skítur handa Dante,
Shakespeare og Tolstoj, en líka Poe, Whit-
man, Baudelaire! Rós handa honum sjálfum,
Picasso, Stravinski. Mér fannst þessi stefnu-
yfirlýsing heillandi og fyndin (rósin sem
Apollinaire gefur Apollinaire), hreint stór-
skemmtileg.
3
Um það bil tíu árum síðar, þá til-
tölulega nýfluttur úr landi, var ég að
spjalla við ungan, afar óstyrkan mann
sem spurði mig: „Er Barthes í uppá-
haldi hjá þér?“ Á þessum tíma var ég ekki
lengur neitt sérstaklega bláeygur. Ég vissi að
ég var að taka próf. Ég vissi líka að á þess-
um tíma var Roland Barthes efstur á öllum
gulllistum. Ég svaraði: „Auðvitað er hann í
miklu uppáhaldi hjá mér. Að sjálfsögðu! Þú
ert að tala um Karl Barth, ekki satt? Þann
sem lagði grunninn að neikvæðu guðfræðinni!
Algjör snillingur! Það er ekki hægt að
ímynda sér verk Kafka án hans!“ Sá sem var
að prófa mig hafði aldrei heyrt Karl Barth
nefndan, en þar sem ég tengdi hann við
Kafka, hinn ósnertanlega af þeim ósnert-
anlegu, hafði hann ekki fleira um málið að
segja. Umræðurnar beindust í annan farveg.
Og ég var bara nokkuð ánægður með svarið
mitt.
4
Um svipað leyti var ég staddur í
kvöldverðarboði og þurfti að und-
irgangast annað próf. Tónlistarunn-
anda nokkurn langaði til að vita
hvaða franska tónskáld væri í mestu uppá-
haldi hjá mér. Mikið óskaplega endurtaka
kringumstæðurnar sig aftur og aftur! Ég
hefði getað svarað: „Síst af öllu Saint-Saëns!“
en ég leyfði annarri minningu að ná tökum á
mér. Faðir minn hafði á þriðja áratugnum
komið frá París með píanóverk eftir Darius
Milhaud og hafði leikið þau í Tékkóslóvakíu
fyrir framan þann fámenna (mjög fámenna)
áhorfendahóp sem sótti tónleika þar sem nú-
tímaverk voru leikin. Ég varð snortinn við að
rifja þetta upp og játaði ást mína á Milhaud
og öllum „sexmenningunum“. Ég fór alveg
sérlega lofsamlegum orðum um hann, enda
fullur ástar á landinu þar sem ég var að hefja
annað líf, og vildi tjá því aðdáun mína með
þessu móti. Nýju vinirnir mínir hlustuðu á
mig elskulegir. Og það var af tómri elskusemi
sem þeir leiddu mér hárfínt fyrir sjónir að
þeir sem ég taldi vera nútímalegir hefðu ekki
verið það nokkuð lengi og að nú þyrfti ég að
finna mér önnur nöfn til að lofa í hástert.
Þannig er einmitt stöðugt verið að færa frá
einum lista til annars, og það er í þessu sem
þeir hrekklausu láta góma sig. Árið 1913
hafði Apollinaire veitt Stravinski rósina en
vissi ekki að árið 1946 myndi Theodor W.
Adorno útdeila Schönberg henni, en að Stra-
vinsky myndi hann útdeila, og það hátíðlega,
skít.
Menningarferð með Milan
Friðrik Rafnson, þýð-
andi verka Milan Kun-
dera, minnist hans í til-
efni af áttræðisafmæli
hans í liðinni viku. Jafn-
framt fá lesendur að
glugga í þýðingu Frið-
riks á greinasafni er
kemur út í haust.
Átök í Prag Kundera var einn þeirra sem vildu endurbæta kommúnismann á meðan á Vorinu í Prag stóð.
M
ilan Kundera fæddist 1. apríl árið 1929 í
Brno í þáverandi Tékkóslóvakíu. Faðir
hans var þekktur píanóleikari í heima-
landi sínu, ekki síst vegna þess að hann fór
ótroðnar slóðir sem píanóleikari og var iðinn
við að kynna og leika verk eftir nútímatónskáld,
einkum eitt merkasta tónskáld Tékka á 20. öld,
Leos Janacek.
Kundera gekk árið 1945 í ungliðahreyfingu
tékkneska kommúnistaflokksins, en var rekinn
úr flokknum þremur árum síðar, árið 1948, að-
eins nítján ára að aldri. Um svipað leyti sendi
hann frá sér sína fyrstu bók, ljóðabók sem
nefnist Maðurinn, þessi mikli garður. Árið 1957
sendi hann frá sér aðra ljóðabók og þá síðustu
sem hann hefur skrifað fram til þessa, Eintöl.
Strax í þeirri bók byrjar hann að glíma við við-
fangsefni sem eiga eftir að koma fyrir aftur og
aftur í bókum hans: hann veltir fyrir sér spurn-
ingum um orð manna og athafnir, gerir stól-
pagrín að ástinni og kynlífinu og þykir strax þá
ansi berorður og frakkur. Í byrjun sjöunda ára-
tugarins skrifar hann svo nokkrar smásögur
sem hann birti í þremur smáritum á árunum
1963 til 1968 og voru sjö þeirra síðan gefnar út
árið 1969 undir titlinum Hlálegar ástir.
Hann var þó ekki alveg búinn að snúa baki
við ljóðlistinni því hann þýddi heilmikið safn
ljóða eftir franska skáldjöfurinn Guillaume
Apollinaire og fylgdi því úr hlaði með ritgerð
um þetta höfuðskáld Frakka á öldinni. Í kring-
um 1960 fór Kundera að kenna kvikmynda-
handritagerð við Kvikmyndastofnunina í Prag,
en hann hafði áður verið við nám þar og átti
sinn þátt í tékkneska vorinu í kvikmyndagerð.
Meðal nemenda hans á þessum tíma var kvik-
myndaleikstjórinn Milos Forman (Gauks-
hreiðrið, Amadeus, Larry Flint). Hann fékkst
einnig við að skrifa leikrit og í aprílmánuði árið
1962 frumsýndi framsækið leikhús í Prag,
Svalaleikhúsið, leikrit hans, Eigendur lyklanna.
Meðan á Vorinu í Prag stóð var Kundera einn
þeirra sem vildu endurbæta kommúnismann og
ljá honum „mannlega ásýnd“ eins og það var
kallað, en það mætti harðri andstöðu meðal
íhaldsmanna innan tékkneska komm-
únistaflokksins og allt sprakk í loft upp á fjórðu
ráðstefnu tékkneska rithöfundasambandsins
1967.
Sama ár hófst hinn eiginlegi ferill hans sem
skáldsagnahöfundar þegar hann sendi frá sér
skáldsöguna Brandarinn. Sagan er í senn lítil,
falleg ástarsaga og saga tékknesku þjóðarinnar
frá 1948 til 1964. Brandarinn varð feikivinsæll í
Tékkóslóvakíu á sínum tíma og hefur með tím-
anum orðið einn af samnefnurum þess sem kall-
að hefur verið Vorið í Prag og raunar gott betur,
því hún er sú skáldsagna hans sem hefur náð
hvað mestri útbreiðslu í heiminum, ef skáldsag-
an Óbærilegur léttleiki tilverunnar er undan-
skilin.
Eins og áður segir var Kundera rekinn úr
kommúnistaflokknum árið 1948 en hann gekk
aftur í hann í upphafi sjöunda áratugarins þegar
ógnartími Stalíns var liðinn. En hann rakst illa í
flokki eins og fyrri daginn og var aftur rekinn úr
flokknum árið 1970, tveimur árum eftir innrás
Rússa, sem komu afturhaldssömustu komm-
únistunum til aðstoðar, eins og frægt er orðið,
og gerðu Tékkóslóvakíu að leppríki sínu. Kun-
dera var rekinn úr starfi sínu við Kvikmynda-
stofnunina, bækur hans voru bannaðar, fjar-
lægðar úr öllum bókasöfnum og nafn hans máð
út úr öllum ritum um tékkneskar bókmenntir.
Yfirvöld gerðu allt sem í þeirra valdi stóð til að
koma í veg fyrir að hann héldi áfram að skrifa,
en hann þrjóskaðist við og tókst að fá næstu
bók sína, Lífið er annars staðar, þýdda á frönsku
og hún var frumbirt í París árið 1973.
Hann var þá orðinn nokkuð þekktur í Frakk-
landi. Brandarinn hafði komið þar út árið 1969
með formála eins þekktasta og áhrifamesta rit-
höfundar Frakka um þær mundir, súrrealistans
Louis Aragons. Árið 1975 bauðst Kundera að
taka að sér kennslu við háskólann í Rennes í
Bretagnehéraði í Frakklandi vestanverðu.
Nokkrum mánuðum eftir að hann kom til Frakk-
lands, 1976, sendi hann frá sér sína þriðju skáld-
sögu, Kveðjuvalsinn, og þremur árum síðar kom
Bókin um hlátur og gleymsku út, en hún varð til
þess að tékknesk stjórnvöld sviptu hann hinu
tékkneska þjóðerni sínu árið 1980. Hann hlaut
franskan ríksborgararétt árið 1981 þegar
Francois Mitterand varð forseti Frakklands.
Sama ár kom leikritið Jakob og meistarinn, hyll-
ing til Denis Diderot út. Árið 1984 kom út hans
frægasta bók, Óbærilegur léttleiki tilverunnar,
tveimur árum síðar, eða 1986, kom út ritgerða-
safnið List skáldsögunnar, skáldsagan Ódauð-
leikinn 1990, ritgerðasafnið Svikin við erfða-
Rekst illa í flokkum