Norðurland - 17.06.1994, Blaðsíða 4

4 - NORÐURLAND
Forsetaembættið
Forseti með eða án afskipta
Hvaöan kemur forsetaembættið og hvert erþað að fara?
Árið 1944 eignuðust íslendingar eigin þjóðhöfðingja
og hættu um leið að tilheyra konungsvaldinu danska.
Þeir fjórir einstaklingar sem gengnt hafa embætti for-
seta Islands frá stofnun lýðveldis, hafa öðrum fremur
mótað embættið. Væntingar þjóðarinnar til embættis-
ins hafa þó líka ráðið miklu um það „hvernig forseti
Islands á að haga sér á forsetastóli“.
n
,

Sjálfstæðisbaráttan hafði að
sjálfsögðu það lokamarkmið að
Islendingar næðu fullu sjálfstæði.
En það gerðist ekki á einum degi
á Þingvöllum að því takmarki var
náð. Baráttan áratugina á undan
liafði skilað sér í sífellt minni
áhrifum danskra stjómvalda á
málefni íslands, sem um leið
þýddi minni völd Danakonungs
yfir íslandi. Þá gerist það á sama
tíma að mjög dregur úr völdum
konunga yfir eigin ríkjum yfirleitt,
og danska þingið fékk að lokum
þau völd sem það hefur í dag.
ímynd þjóðhöfðingja
Þetta kann að hafa haft þau áhrif
að ímynd fyrirbærisins „þjóðhöfð-
ingji“ væri af manni sem sæti af-
skiptalítill í æðsta embætti sem
gegndi því hlutverki helst að vera
fulltrúi þjóðarinnar fyrir ofan og
allt um kring um stjómmálin, en
tilheyrði að öðru leyti ekki pólit-
ísku amstri.
Tveir síðustu forsetar landsins
áttu ekki rætur innan stjórnmála-
flokka þegar þeir tóku við emb-
ætti og hafa ekki verið kenndir við
flokka í embætti. En tveir hinir
fyrri, Sveinn Bjömsson og Asgeir
Asgeirsson, áltu rætur í stjómmál-
unum. Kosningasigur Kristjáns
Eldjám yfir Gunnari Thoroddsen
var á sínum tíma að hluta til túlk-
aður sem vilji þjóðarinnar til að
færa forsetaembættið frá stjórn-
málunum. Að almenningur vildi
að forsetinn væri forseti allra en
stæði ekki fyrir einhverjar
ákveðnar pólitískar hugsjónir.
Vald forsetans
Engu að síður gefur stjómarskráin
embætti forseta Islands töluverð
völd. Vald forseta til að ákveða
hver fær stjómarmyndunarumboð
er vandmeðfarið og sömuleiðis
gæti forseti þurft að grípa inn í
stjómarmyndunarferlið ef stjóm-
arkreppa ríkir og enginn getur
myndað starfhæfa stjórn. Þá gæti
forseti Islands þurft að skipa utan-
þingsstjórn.
Akvæði stjómarskrár íslands
og Frakklands um forsetaembætti
eru að grunninum mjög lík.
Frakkar hafa hins vegar litið svo á
að forsetaembættið sé pólitískt
embætti og því hefur forseti
hverju sinni mikil áhrif á stefnu
ríkisstjómar og kemur fram sem
hálfgerður utanríkisráðherra gagn-
vart umheiminum. Þannig hefði
íslenska forsetaembættið getað
þróast ef stjómmálamenn hefðu
haldið áfram að gegna embættinu
og beitt sér í því samkvæmt pólit-
ískri sannfæringu sinni.
Frakklandsforseti er á vissan
hátt núna í svipaðri stöðu og for-
seti íslands, þar sem flokkur Mitt-
erands, Sósíalistaflokkurinn, hefur
ekki meirihluta á þingi. Þannig
verður forsetinn að halda sig frá
almennri stefnumótun og hann
verður líka að sætta sig við að
skrifa undir lög sem andstæðingar
hans í stjómmálum semja. Frakk-
landsforseti getur að vísu beitt sér
gegn lagafrumvörpum, en það
myndi hafa svipaðar afleiðingar
og ef forseti íslands beitti sér gegn
lagafrumvarpi með því að skjóta
því til þjóðaratkvæðagreiðslu.
Franska forsetalínan
Ef þær aðstæður kæmu upp að
forseti íslands nýtti sér rétt sinn til
að skrifa ekki strax undir laga-
frumvarp og vísaði því til þjóðar-
innar sem myndi fella fruntvarpið
með miklum meirihluta, hver væri
þá pólitísk staða forseta Islands?
Það má hugsa sér að í mikilvægu
máli liti forseti svo á að þjóðin
hefði valið á milli hans og ríkjandi
meirihluta á Alþingi. Þannig gæti
þjóðaratkvæðagreiðsla sem þessi
leilt til þess að ríkisstjórn segði af
sér og forsætisráðherra boðaði til
Ríkisráð 1980.
kosninga. Þá má hugsa sér að
flokkur sem kenndi sig við forseta
Islands með samþykki hans byði
sig fram. Ef sá flokkur ynni mik-
inn kosningasigur væri þjóðin
komin með forsetaembætti sem
væri í eðli sínu allt annað en það
hefur verið frá árinu 1944. Ef slík-
ur „forsetaflokkur" byði hins veg-
ar afhroð í kosningum, væri það
varla túlkað öðru vísi en svo, að
forsetinn yrði að segja af sér emb-
ætti. Allt er þetta hægt samkvæmt
því rúmmáli sem stjómarskráin
gefur embætti forseta Islands.
Þá má líka hugsa sér að utan-
þingsstjóm sem forseti hefði skip-
að yrði mjög vinsæl og upp úr því
stofnuðu ráðherrar hennar stjóm-
málaflokk sem þeir gætu til dæmis
kallað Forsetaflokkinn (með sam-
þykki forseta að sjálfsögðu). Ef sá
flokkur sigraði í kosningum væri
komið fram alveg nýtt mynstur í
samskiptum forseta Islands, ríkis-
stjórnar og Alþingis.
Hvað er forsetinn?
Irnynd þeirra kynslóða sem er að
vaxa úr grasi, af forsetaembættum
yfirleitt, er vafalítið önnur en
þeirra kynslóða sem nú eru komn-
ar af léttasta skeiði. Frambjóðandi
til forseta sem höfðaði til „frönsku
línunnar" gæti allt eins átt upp á
pallborðið í kosningum framtíðar-
innar. En auðvitað eru þetta bara
hugleiðingar um embættið. Það
gleymist hins vegar oft að 50 ár,

. V V
/
Oskum Norðlendingum og
landsmönnum öllum til
hamingju með hálfraraUrar
afmasli íslenska lýðveláisins oq
oskum þjoðinni heilla á þjóð-
hátíðardaginn 17. júní 1994.
>
Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna
X
*
i
X
-
X
X
X
-
X
X
ÁAÁÁÁAÁAAA X A.A /

hálf öld, er ekki ýkja langur tími.
Fjórir aðilar hafa mótað forseta-
embættið með persónu sinni og
þjóðin hefur verið sátt við þær
leiðir sem þeir hafa farið. En á
næstu 50 árum eiga aðrir eftir að
setjast að á Bessastöðum, sem
horfa ef til vill öðrum augum á
embættið og sú þjóð sem kýs það
fólk til embættis, kann líka að
hafa aðrar væntingar til embættis-
ins en kynslóðimar á undan hafa
haft.
Þannig gæti maður sem verið
hefur vinsæll forsætisráðherra
horft hýru auga til forsetaembætt-
isins í framtíðinni. Ef kjör hans til
forseta leiddi síðan til sigurs
flokks hans í kosningum, hefði
hann mikil áhrif á daglegt pólitískt
amstur og stefnumótun ríkisstjóm-
ar. En um leið og flokkur hans
tapaði kosningum væri hann í
svipaðri stöðu og Mitterand er nú
og meira í anda við það forseta-
embætti sem Islendingar hafa
þekkt hingað til.
Innan stjómarskrárinnar rúmast
hins vegar nokkrar tegundir af for-
setum en það er þjóðarinnar
sjálfrar að ákveða hvað þjóðhöfð-
inginn á að aðhafast á Bessastöð-
um í framtíðinni.
Dagskrá
hátíðarhaldanna á Dalvík
17. júní. 50 ára afmæli
íslenska lýðveldisins.
16. júní
Kl. 20.00 Víðavangshlaup UMSE.
Keppt verður í eftirtöldum aldursflokkum drengja og stúlkna:
6 ára og yngri, 7-8 ára, 9-10 ára, 11-12 ára, 13-14 ára, 15-
16 ára, 17-29 ára, 30 ára og eldri
17. júní
Kl. 9.00 Athöfn við Dalvíkurkirkju: Fánar dregnir að húni.
Kirkjuklukkum hringt. Avarp: Guðmundur Heiðar Frímannsson,
forstöðumaður kennaradeildar Háskólans á Akureyri. Hljóð-
færaleikur. Avarp fjallkonu.
Kl. 9.30 Guðþjónusta í Dalvíkurkirkju.
Kl. 11.00 Hátíðarsýning Hestamannafélagsins Hrings á malar-
velli.
Kl. 12.00 Hlé.
Kl. 14.30 Skrúðganga frá Ráðhúsi á íþróttavöll.
Kl. 15.00 Skemmtun á íþróttavelli: Avarp fjallkonu. Flautuleik-
ur. Söngatriði úr leikverkum í flutningi Leikfélags Dalvíkur. Fim-
leikar undir stjórn Ingu S. Matthíasdóttur. Afhending verðlauna
fyrir víðavangshlaup. Harmonikkuleikur; Birnir Jónsson, Hafliði
Olafsson og Heimir Kristinsson. Fallhlífastökkvarar lenda við
íþróttasvæðið. Þjóðdansasýning eldri borgara. Unglingahljóm-
sveit leikur og syngur. Knattspyrnuleikur, foreldrar og börn.
Kl. 17.15 Barnadagskrá: Skemmtiatriði með Leikfélagi Dalvík-
ur.
Körfuboltakeppni. Hjólreiðajarautir. Reiðtúrar. Pokahlaup.
Naglaboðhlaup.
Kl. 18.00 Hlé.
Kl. 22.00 Utidansleikur. Hljómsveitin Menning leikur fyrir
dansi.
Kl 01.01 Hátíðahöldum lýkur.
Athygli þjóðhátíðargesta er vakin á eftirtöldum sýningum: Jarð-
skjálftasýningu í Ráðhúsi. Safnahúsinu Hvoli. Sundlaugarbygg-
ingu. Myndverkum nemenda í Dalvíkurskóla.