Morgunblaðið - 18.01.2011, Blaðsíða 20

20 MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. JANÚAR 2011
✝ Helga Bach-mann fæddist í
Reykjavík 24. júlí
1931. Hún lést á
hjúkrunarheim-
ilinu Skjóli 7. jan-
úar 2011. For-
eldrar hennar voru
Guðrún Þórdís
Jónsdóttir Bach-
mann, kjólameist-
ari, f. 1890, d. 1983,
og Hallgrímur
Bachmann, ljósa-
meistari Leikfélags
Reykjavíkur og
Þjóðleikhússins, f. 1897, d. 1969.
Systkini Helgu eru dr. Jón G.
Hallgrímsson, f. 1924, d. 2002;
Halla Bachmann, f. 1925, d. 1994,
Helgi Bachmann, f. 1930; og
Hanna Bachmann, f. 1935.
Helga giftist Helga Skúlasyni
leikara 28. nóvember 1954. Helgi
var fæddur árið 1933 og lést árið
1996. Helga eignaðist fjögur
börn: Þórdís, f. 1949, sonur henn-
ar er Helgi Bachmann. Hall-
ormsstaðarskóla árið 1948. Þá
stundaði hún nám við Leiklist-
arskóla Lárusar Pálssonar og við
Leiklistarskóla Gunnars R. Han-
sens. Helga hóf að leika hjá Leik-
félagi Reykjavíkur árið 1952 og
var þar fastráðinn leikari frá
1962-1976. Það var í leikhúsinu
sem hún kynntist Helga og störf-
uðu þau saman að fjölmörgum
sýningum. Helga var fastráðinn
leikari við Þjóðleikhúsið frá 1976-
2000. Hún starfaði einnig sem
leikstjóri og setti m.a. á svið leik-
gerð sína á Reykjavíkursögum
Ástu í Kjallaraleikhúsinu, setti
upp leikgerð þeirra Helga á
Njálssögu í Rauðhólum og samdi
nýtt stytt handrit að leikritinu
Marmara eftir móðurbróður sinn,
Guðmund Kamban.Helga var
fyrsti formaður Hlaðvarpans frá
1984-1987 og sat í stjórn Frið-
arsamtaka listamanna. Hún var
sæmd Riddarakrossi Hinnar ís-
lensku fálkaorðu árið 1986 og
leiklistarverðlaununum Silf-
urlampanum árið 1968.
Útför Helgu fer fram frá Dóm-
kirkjunni í dag, 18. janúar 2011,
og hefst athöfnin kl. 15.
Meira: mbl.is/minningar
grímur Helgi, f.
1957, eiginkona
hans er Sigríður
Kristinsdóttir. Hall-
grímur átti fyrir
soninn Hlyn Helga
en börn þeirra Sig-
ríðar eru Kolbrún
Birna og Ari. Skúli
Þór, f. 1965, eig-
inkona hans er
Anna-Lind Péturs-
dóttir. Skúli átti
fyrir soninn Darra
en börn Skúla og
Önnu- Lindar eru
Teitur Helgi, Bergur Máni og
Pétur Glói. Helga Vala, f. 1972.
Eiginmaður hennar er Grímur
Atlason. Helga Vala átti fyrir
dótturina Snærós Sindradóttur
og Grímur dótturina Evu. Börn
Helgu Völu og Gríms eru Ásta
Júlía og Arnaldur.
Sem ung stúlka dvaldi Helga í
Skálholti á sumrin og bjó að
þeirri reynslu æ síðan. Helga
lauk gagnfræðaprófi frá Hall-
Í Brekkukotsannál er minnst á
hvernig heimilisfólkið í Brekkukoti
umgekkst orð á sérstakan máta. „Í
Brekkukoti var sérhvert orð dýrt,
litlu orðin líka.“ Suðurgata 31, hús
tengdaforeldra minna, stóð í túnfæt-
inum þar sem Melkot, fyrirmyndin
að Brekkukotinu, var. Umgengni við
orð á Suðurgötu 31 var líka sérstök;
Helgi og Helga töluðu við hvort ann-
að meira eins og fólk í tilhugalífinu
með glampa í augum en ekki eins og
hjón sem höfðu verið gift í 40 ár og
alið upp fjögur börn. Hver máltíð
var ævintýri þar sem var setið og
spjallað og matarboðin sem þau
héldu voru dásamlega nærandi.
Helga var húsmæðraskólagengin og
við nutum góðs af því, hún var eð-
alkokkur, félagsskapurinn frábær
og estetíkin kraumaði allt í kring,
Nína Tryggva og Þorvaldur Skúla á
veggjum, Sigurjón Ólafs og fallegir
smáhlutir sem hún hafði valið af ein-
stöku næmi frá ólíkum heimshlutum
og menningarskeiðum.
Helga Bachmann var stórbrotin
kona og forréttindi að fá að kynnast
henni í einkalífinu. Hún var mikill
fagurkeri og húmoristi auk þess að
vera djúpvitur. Í erindi sem hún var
fengin til að halda um ástina á fundi
hjá Soffíu, félagi heimspekinema,
segir Helga:
„Ást fylgir ábyrgð. Sá sem elskar
ber ábyrgð á þeim sem hann elskar.
Hann á að fylgjast með honum og
bera ábyrgð á honum og vernda
hann ef nauðsyn krefur – eða eins
og stendur í umferðarlögunum:
„Bannað er að aka á skepnur á þjóð-
vegum nema brýna nauðsyn beri til
en gæta skal þó jafnframt ýtrustu
varúðar“ – sem sagt, ekki angra
hann nema brýna nauðsyn beri til
o.s.frv. … Ástin verður ekki skýrð
fremur en annað það dýrmætasta í
lífinu, það er listin og trúin. Nei, ást
er ekki að kreista tannkremstúpuna
rétt, ást er að kreista tannkrems-
túpuna vitlaust. Frekar skal kreista
manninn sinn rétt, þegar hann vill
það sjálfur en gæta skal jafnframt
ýtrustu varúðar, nema brýna nauð-
syn beri til annars.“
Helga var ótrúlega næm, næm á
fólk, næm á hluti af alvöru gæðum,
næm á lífið og listina. Sem dæmi um
næmi hennar og þann streng sem
var á milli okkar þá man ég eftir því
þegar ég og Kolbrún Birna, dóttir
mín, ætluðum að taka hús á henni
stuttu eftir að Helgi féll frá. Hún
var ekki heima en við förum inn og
ég paufast við að slá inn tölurnar á
öryggiskerfinu sem var nýbúið að
setja upp – en einhvern veginn
gengur það ekki og kerfið fer í gang
með öllum sínum ærandi hávaða. Ég
stekk að símanum til að hringja í
Securitas, nema hvað að síminn
hringir á því augnabliki; er það ekki
frú Helga, stödd í heimsókn hjá vin-
konu sinni í allt öðrum bæjarhluta,
sem fékk hugboð um að nú væri
nauðsynlegt að hringja heim til þess
að koma mér til bjargar. Þetta er
dæmi um alvöru telepatí.
Það hefur tekið á að fylgja þessari
sterku konu inn í Alzheimer-sjúk-
dóminn. Börnin okkar Hallgríms
eru það ung að þau þekkja ömmu
sína ekki í fullu fjöri. Engu að síður,
þegar hún horfði í augun á þeim og
brosti eins og sjálf sólin, þá náðu
þau að skynja útgeislunina sem hélt
íslenskum leikhúsgestum hugföngn-
um í þeim persónum sem hún gaf líf
á sviðinu.
Það er sjónarsviptir að Helgu
Bachmann, ég þakka fyrir að hafa
fengið að kynnast fagurkeranum og
lífsnautnamanninum Helgu og
þakka henni samfylgdina. Ég er líka
þakklát fyrir að hún skuli hafa feng-
ið líkn frá þrautum sínum og óend-
anlega þakklát fyrir að við fengum
að vera með henni og fylgja henni
síðasta spölinn. Hjartans þakkir fyr-
ir mig.
Sigríður Kristinsdóttir.
Látin er í Reykjavík eftir lang-
vinna sjúkdómslegu ein fremsta
leikkona sinnar tíðar á Íslandi,
Helga Bachmann.
Kynni okkar Helgu hófust 1952 í
Leiklistarskóla Leikfélags Reykja-
víkur sem laut forystu Gunnars R.
Hansen, en áður hafði hún verið í
leiknámi hjá Lárusi Pálssyni og var
farin að leika lítillega með Leik-
félagi Reykjavíkur. Þarna var
margt gott fólk, ég nefni aðeins
Helgu Valtýsdóttur leikkonu, Jó-
hann Pálsson, leikara og garðyrkju-
stjóra, og Vilborgu Dagbjartsdóttur
skáld.
Þessi kynni urðu nánari og að vin-
áttu og miklum samgangi við okkur
hjón þegar ég réðst leikhússtjóri til
Leikfélags Reykjavíkur 1963. Helga
var þá gift Helga Skúlasyni, einum
fremsta leikara og leikstjóra okkar
um sína tíð, og hafði eflst til burð-
arhlutverka undangenginn áratug,
Hún var þá sjálfkjörin í þann hóp
leikara sem fyrstur var fastráðinn
til LR árið eftir. Næstu ár gekk hún
fram til þess að verða ein af stór-
leikkonum okkar. Með hlutverkum
eins og Jóhönnu í Föngunum í Al-
tona eftir Sartre, Elenu í Vanja
frænda, Höllu í Fjalla-Eyvindi,
Heddu Gabler, Antígónu Sófóklesar
og Úu í Kristnihaldinu reis hún upp
til frama og frægðar. Venjulega
stoðar lítt að telja upp hlutverka-
nöfn af þessu tagi, en hér gegnir
öðru. Þegar við bættist til dæmis
Alice í Dauðadansi Strindbergs, en
þá kvað einn leikrýnirinn upp úr um
það að í Helgu ættum við Íslend-
ingar „tragedienne“, harmleik-leik-
konu, og síðar, eftir að hún fluttist
um set upp í Þjóðleikhúsið, t.d. Jó-
kasta í Ödipús konungi, Siri von
Essen í Nótt ástmeyjanna eftir En-
quist, Klytaimnestra í Oresteiu
Æskylosar – enn einn hápunktur í
list Helgu – sem og t.d. andlitsmynd
hennar af skáldkonunni Gertrud
Stein, fór ekki milli mála, hversu ís-
lenskt leikhús naut listar hennar –
án hennar hefði einfaldlega ekki
verið hægt að flytja sum af þeim
stórverkum heimsbókmenntanna
sem hér hafa verið upp talin.
En svo má einnig minnast aðal-
kvenhlutverkanna við frumflutning
þriggja leikrita Jökuls Jakobssonar,
Sumarið 37, Dóminó og Í öruggri
borg. Að ógleymdri Katrínu í
Skjaldhörmum hjá Jónasi Árnasyni.
Helga lék mikið í útvarpi – síðasta
hlutverkið var í leikriti frænda
hennar Guðmundar Kambans,
Grandezza, fyrir um áratug – sem
og í kvikmyndum og sjónvarpi. Hún
fékkst einnig við leikstjórn, og
stýrði m.a. Orfeusi og Evrýdís hjá
LR, Sögum Ástu Sigurðardótttur í
Hlaðvarpanum og hátíðarsýningu á
Marmara í Þjóðleikhúsinu 1988 á
100 ára afmæli skáldsins.
Síðasta áratug glímdi Helga við
sjúkdóm sem dró hana úr skarkala
þessa veraldlega heims; það gerði
hún afar blíðlega. Á leiksviðinu gat
hún reyndar látið gusta um sig. Hún
var afar tilfinningarík og djúpúðug,
sterkur persónuleiki sem mótaði
hlutverk sín svipmiklum dráttum,
en átti þó mýkt og mildi og glettni.
Með árunum dökknaði röddin og
fékk fallegan sellóhljóm sem skilaði
vel ljóðrænni æð sem einnig var á
hörpu Helgu.
Með stærri þjóðum hefði fyrir
löngu verið búið að skrifa bók eða
bækur um framlag þeirra hjóna,
Helga og Helgu, til leiklistarinnar,
og einn góðan veðurdag gerist það
vonandi. Í dag kveðjum við hins veg-
ar með fátæklegum orðum þessa
mikilhæfu listakonu með virðingu og
þökk. Blessuð sé minning hennar.
Sveinn Einarsson.
Helga Bachmann var merkileg
leikkona. Hún hafði einstaklega
sterka nærveru á sviði og bjó yfir
sjaldgæfri og leyndardómsfullri dul-
úð, þar sem hið ósagða í fari persón-
unnar hverju sinni varð næstum
áþreifanlegt og sérhver setning fékk
slíkt vægi að áhorfandinn skildi að
hún var óhjákvæmileg.
Helga var stórglæsileg kona og
fas hennar og framkoma báru merki
hefðarkonunnar enda lét henni vel
að leika helstu hefðarmeyjar leik-
bókmenntanna, stoltar, hnarreistar
og stórbrotnar. Hún réð yfir harm-
rænni dýpt sem lét engan ósnortinn.
Hún átti glæstan feril í leikhúsum
landsins í hálfa öld. Allt frá upphafi
voru henni falin fjölbreytileg hlut-
verk en einhvern veginn er það svo
að stóru, kröfuhörðu burðarhlut-
verkin gnæfa upp úr.
Í minningunni líða mikilúðlegar
kvenpersónur hennar yfir sviðið
hver á fætur annarri: Halla í Fjalla-
Eyvindi, Hedda Gabler Ibsens,
Alice í Dauðadansi Strindbergs, þær
Antígóna, Jókasta, Klítamnestra úr
grísku klassíkinni og úr yngri verk-
um Úa í Kristnihaldinu, Siri von
Essen í Nótt ástmeyjanna, Gertrud
Stein, Marta í Hver er hræddur við
Virginiu Wolff? og Carlotta O’Neill í
Seiði skugganna.
Helga lék aðalhlutverkið í fyrsta
leikstjóraverkefni mínu í atvinnu-
leikhúsi, í hinu athyglisverða leikriti
Nínu Bjarkar Árnadóttur, Fótataki,
sem sýnt var í Iðnó. Ég var nýkom-
inn heim frá námi og dauðkveið að
segja nokkrum helstu stórleikurum
þjóðarinnar fyrir verkum, ekki síst
Helgu. En hún sýndi þessum unga
og óreynda leikstjóra einstakt um-
burðarlyndi, opnaði sinn reynslu-
banka hægt og rólega og lét sem við
værum jafningjar. Þarna kynntist
ég strax greind hennar og listrænni
smekkvísi, sem átti eftir að leiða til
ánægjulegs samstarfs á komandi ár-
um.
Eftir að ég tók við starfi þjóðleik-
hússtjóra urðu samskiptin enn nán-
ari, því auk þess að starfa sem leik-
kona við húsið sat Helga í
verkefnavalsnefnd en sú nefnd
markar að verulegu leyti listræna
stefnu hússins hverju sinni. Það var
alveg sérstakur fengur að henni á
þeim vettvangi. Hún bjó yfir miklu
næmi, var skarpgreind og einstak-
lega vel læs á leikrit, sem er svo
sannarlega ekki öllum gefið. Hún lá
heldur ekki á skoðunum sínum en
setti þær fram af hógværð, skyn-
semi og með húmor, því að hún hafði
gott skopskyn og gat verið ótrúlega
orðheppin. Hið dulúðuga yfirbragð
hennar gerði það að verkum að fólk
las hana stundum ranglega og jafn-
vel óttaðist. En meðal vina var hún
einlæg, hreinskilin og hlý.
Undir lok starfsævinnar vék dul-
úðin smámsaman fyrir þeirri fjar-
rænu, sem flutti hana að lokum burt
frá okkur, inn í huliðsheima ein-
semdarinnar. Við vissum af henni og
varð oft hugsað til hennar, af vænt-
umþykju og virðingu. En þar lék
hún ein – og átti sviðið, eins og svo
oft áður.
Við hjónin og fjölskylda mín send-
um Skúla, Helgu Völu og Hallgrími
okkar innilegustu samúðarkveðjur.
Megi minning þessarar mikilhæfu
leikkonu lengi lifa.
Stefán Baldursson.
Það var snemma árs 1952 að
Helgi Skúlason æskuvinur minn
kynnti mig fyrir unnustu sinni,
Helgu Bachmann. Helga var gull-
falleg ung stúlka og það fór aldrei á
milli mála að þar fór mikill persónu-
leiki og vakti hún hvarvetna athygli.
Þau voru yfir sig ástfangin og entist
sú ást út ævi þeirra og var samband
þeirra og ást með eindæmum djúp,
heillandi og falleg.
Það voru ófá kvöldin sem við vor-
um saman í litla húsinu hennar
Helgu á Óðinsgötunni og spjölluðum
um heima og geima, þó einkum um
leikhús, og oft voru vinirnir Guðrún
Stephensen og Hafsteinn Austmann
með okkur. Helgi var á þessum ár-
um nemandi í Þjóðleikhússkólanum,
Helga var í Leiklistarskóla Lárusar
Pálssonar og ég var í Leiklistar-
skóla Ævars Kvaran. Það var mikill
samgangur milli nemenda þessara
skóla og mynduðum við nefnd sem
stóð m.a. fyrir því að fá ýmsa þekkta
fyrirlesara til að halda fyrir okkur
erindi um leiklist og leikbókmenntir
um helgar og höfðum við til afnota
litla svið Þjóðleikhússins, sem
seinna varð ballettsalur. Þetta
tengdi nemendur skólanna sterkum
böndum. Nefndina skipuðu Helga
fyrir Lárusarskólann, Guðmundur
Pálsson fyrir Þjóðleikhússkólann og
ég var fyrir Ævarsskólann. Þetta
var ævintýralegur og mjög
skemmtilegur tími.
Meðan ég var í námi í Þýskalandi
var ég stöðugt í sambandi við þau
hjón þegar ég kom heim í leyfum og
þegar ég var alkominn heim 1962
hélt hið sterka vinasamband okkar
áfram eins og áður og var ég heima-
gangur hjá þeim hjónum. Þau voru
þá bæði orðin fastir leikarar hjá
Leikfélagi Reykjavíkur og unnu
hvern leiksigurinn á fætur öðrum.
Þau bjuggu á Fálkagötunni á þess-
um árum og ekki minnkaði sam-
gangurinn milli okkar eftir að ég
kvæntist og flutti í Vesturbæinn.
Eitt sinn þegar við bjuggum á
Suðurgötunni komu þau hjónin í
heimsókn og buðu okkur svo í bíltúr
til að sjá nýja húsið sem þau voru að
kaupa. Þau óku upp Túngötuna um
ýmsar götur í gamla Vesturbænum,
þá yfir Hringbrautina um Hagana.
Við skildum alls ekkert hvert þau
ætluðu eiginlega með okkur, loks
ókum við aftur í Suðurgötuna og við
héldum að þau myndu stoppa fyrir
framan hjá okkur aftur, en þau óku
hægt einu húsi lengra. Þau höfðu
keypt húsið við hliðina á okkur.
Helga Bachmann var hlaðin hæfi-
leikum. Hún hafði fallega, djúpa,
sterka og hljómmikla rödd, sem
jafnframt gat verið mjög hlýleg og
blíð og hentaði einkar vel í öllum
þeim fjölda dramatískra hlutverka
sem hún lék. Hún fór með hvert
stórhlutverkið á fætur öðru og er
ógleymanleg öllum þeim sem sáu
hana. Og margir urðu hennar leiks-
igrar og á hún stóran hóp aðdáenda
sem hafa notið listar hennar. Og
verður hennar minnst sem einnar
mikilhæfustu leikkonu síðustu aldar.
Helga var einkar hlýleg í viðmóti
og tók manni ævinlega með brosi og
augun hennar stóru lýstu af sér
gæsku og mannkærleika. Hún hafði
ákaflega næmt og skemmtilegt
skopskyn og var ævinlega kátt í koti
í samvistum við þau hjónin og mun
það ekki líða úr minni.
Ég vil færa börnum hennar og
fjölskyldu allri innilegar samúðar-
kveðjur okkar Guðnýjar.
Gísli Alfreðsson.
Kveðja frá Leikfélagi
Reykjavíkur
Helga Bachmann var um árabil
ein ástsælasta leikkona landsins. Í
aldarfjórðung, frá 1951-1976, var
hún einn af máttarstólpum Leik-
félags Reykjavíkur og lék þá í yfir
fjörutíu leiksýningum. Leiklist nam
hún hjá frumkvöðlum í íslenskri
leiklistarmenntun, þeim Lárusi
Pálssyni og Gunnari R. Hansen –
tveimur leikhúsjöfrum sem íslensk
leiklist á margt að þakka. Í upphafi
ætlaði Gunnar, sem var danskur,
einungis að dvelja hér á landi í
nokkra mánuði en dvöl hans varð
einn og hálfur áratugur. Endurreisn
Leikfélagsins stóð fyrir dyrum og
mikil gæfa að fá jafn vel menntaðan
leikhúsmann til starfa. Margir af
okkar helstu leikurum búa enn að
kynnum við hann. Helga lék undir
stjórn Gunnars þegar hún steig sín
fyrstu spor á leiksviði, aðeins tvítug
að aldri. Má þar nefna merka sýn-
Helga Bachmann
✝
Ástkær eiginmaður, faðir, tengdafaðir og afi,
GUÐMUNDUR ÞORSTEINSSON
löggiltur skjalaþýðandi,
Drekavöllum 42,
Hafnarfirði,
lést í faðmi fjölskyldunnar að morgni sunnudagsins
16. janúar.
Útför hans verður auglýst síðar.
Ásthildur Kristín Þorkelsdóttir,
Margrét S. Guðmundsdóttir, Þórir Ingi Friðriksson,
Þorkell Þór Guðmundsson, María Eva K. Kjartansdóttir,
Guðmundur S. Guðmundsson, Katrín Heiðar,
Ósk Guðmundsdóttir, Lars J. Imsland Hilmarsson,
Dögg Guðmundsdóttir, Ólafur Þór Rafnsson
og barnabörn.