Siglfirðingur - 25.03.1955, Blaðsíða 1

ADAL.FUNDUR
Miðvikudaginn 30. marz 1955 verður aðalfundur Félags Sjálf-
stæðismanna í Siglufirði, haldinn í húsi félagsins í Lækjargötu 2 kl.
8,39 síðdegis.
DAGSKRÁ: 1. venjuleg aðalfundarstörf. — 2. Önnur mál.
STJÓRNIN
r
100 ára afmœli verzlunarfrelsis á Islandi
1. apríl 1855 - 1. apríl 1955.
Fyrr á öldum var það æðimargt
sem sneið þjóð vorri þröngan skó
á fæti og studdi mjög að andlegu
og efnalegu ósjálfstæði hennar,
og var valdandi ýmiskonar þján-
inga og vandræða. Eldgos, drep-
sóttir, hafís og hörkutíðarfar er
talið hafa leikið íslenzku þjóðina
grátt, en þó mun sanni nær, að
það sem mestan þátt átti í að firra
þjóðina kjarki og áræðni til sjálf-
stæðrar hugsunar og baráttu hafi
verið þeir verzlunarhættir, sem
þjóðin átti við að búa um margar
aldir-
Snemma á fjórtándu öld fóru
erlendir kaupmenn að fá áhuga
fyrir að koma varningi sínum til
íslands og selja hann landsmönn-
um og kaupa íslenzkar landbúnað-
ar- og sjávarafurðir. 'Voru það
kaupmenn frá svonefndu „Hansa-
bandi“, sem var stórt og um-
fangsmikið verzlunarfélag og stóð
víða fótum um Norðurlönd um
eitt skeið. Það svo sem þarf ekki
að láta sér detta í hug, að lands-
menn hafi hagnast mikið í við-
skiptum við þessa harðsnúnu og
reyndu kaupmenn. Og munu Nor-
egskonungum hafa þótt eitthvað
athugavert við framferði þeirra,
því þeir fóru að hafa afskipti af
siglingum og verzlun útlendinga
hér, og bönnuðu öllum að sigla til
landsins í verzlunarerindum nema
með sérstöku leyfi. Og lengst af
mun sá siður hafa haldizt, meðan
verzlunaráþjánin stóð yfir, að
konungar Noregs og síðar Dan-
merkur ráðstöfuðu verzlun hér við
land til erlendra kaupmanna.
Snemma á 15. öld hófu Eng-
lendingar siglingar til landsins. í
fyrstu var aðaltilgangur þeirra
að stunda hér fiskveiðar, en brátt
hófu þeir verzlun við landsmenn,
án þess þó að hafa fengið leyfi
til þess. En síðar munu þeir hafa
fengið leyfi til að bjóða lands-
mönnum hér vörur sínar og kaupa
íslenzkar vörur.
Allharðar erjur hófust milli
þessara kaupmanna og kepptust
þeir við að sigla á þær hafnir, er
þeir högnuðust mest á að hafa
yiðskipti við, en létu hinar eiga
sig. Var því í sumum landshlut-
um algjör þurrð á nauðsynjavör-
um. Samky. banni konungs, máttu
kaupmenn ekki stunda fiskiveiðar
hér við land eða á annan hátt afla
sér fiskjar til þess að rýra ekki
vörusölu landsmanna. En kaup-
menn kunnu flest ráð. Þeir þröngv
uðu landsmönnum til að róa á
sínum skipum, og höfðu svo aðal-
vörumagnið í sinni hendi.
Vegna skeytingarleysis kaup-
manna, sem hingað sigldu með
vörur sínar, urðu eins og fyrr
segir, ýmsir landshlutar útundan.
Um þetta bárust kvartanir til kon-
ungs. Var þá það ráð tekið að
bjóða út og leigja hafnir til verzl-
unar í nokkur ár. Þetta varð til
þess, að margir vildu freista gæf-
unnar og reyna verzlun við ís-
lendinga. Buðu margir kaupmenn
og félög kaupmanna í ýmsar hafn-
ir til ákveðins árafjölda, og til
var, að íslenzkir menn buðu líka
í hafnir, en voru þó í félagi við
erlenda kaupmenn, t-d. bauð
Eggert Hannesson lögmaður í
Skutilsfjörð og Dýrafjörð og rak
þar um skeið verzlun í félagi við
Hamborgara.
Guðbrandur Hólabiskup fékk
verzlunarleyfi í Hofsósi fyrir sig
og Skagfirðinga og sá myndar-
skapur var þar á, að hann keypti
60 lesta skip af Hamborgurum,
sem átti að annast vöruflutninga
frá og til landsins. — Má
segja, að þetta hafi verið fyrsta
tilraun af Islendinga hálfu til að
annast sjálfir sína vörusölu og
vörukaup, því engir erlendir kaup-
menn voru félagar í því fyrirtæki.
Skipið fórst á leið út og þar með
lauk þessari tilraun.
Þá hófu margir danskir kaup-
menn verzlun við ísland og högn-
uðust vel. ,
En þrátt fyrir það, þó verzlun
ykist á þepnan hátt og meira
vörumagn flyttist til landsins,
voru þó margir annmarkar á
þessu fyrirkomulagi. Vörurnar
voru mjög mismunandi að gæð-
um og fyrir kom, að nauðsynleg
vara, svo sem matvara, var stór-
skemmd og ekki mannamatur, þó
sumir neyddust, vegna aðsteðj-
andi hungurs, að leggja hana sér
til munns. Einn annmarkinn var
sá, að þær hafnir, sem lélegar
þóttu, voru ekki teknar á leigu.
Þeir landshlutar, sem að þessum
höfnum lágu, urðu aál|eg útundan
og afskiptir. Kostaði það búend-
ur mörg og löng ferðalög að ná
í varninginn, og þá oft með lítið
farið heim. Þá var og annað, að
útlenda varan hækkaði rnjög í
verði, en verðlag íslenzku varanna
var eftir geðþótta og ráðríki kaup
manna ákveðið, og gátu íslend-
ingar ekki við það ráðið.
Þá má og geta þess, að með
þessum verzlunarhætti, gerðust,
hinir erlendu kaupmenn og for-
ráðamenn verzlananna og undir-
menn þeirra æði uppivöðslusamii’
og gengu um með ránum og grip-
deildum og sölsuðu undir sig oft
og tíðum þann varning, sem
landsmenn hugðust hafa til kaupa
á erlendri nauðsynjavöru. Urðu
íslendingar að þola allskonar
óáran, efnatjón og svívirðingar af
þeirra völdum.
Um verðhækkun og hirðuleysi
og trassaskap sumra kaupsýslu-
manna er kvartað í bréfi til
Danakonungs frá Guðbrandi Hóla-
biskupi og Jóni Jónssyni lög-
manni. — Þetta bréf, sem og líka
það, að konungi fannst verzlun
við ísland all arðvænleg, varð til
þess að konungur gefur út til-
skipun 20. apríl 1602 um að banna
öllum, — utan Dönum einum, —
verzlun við Island, og þar með
hófst hin illræmda og annálaða
einokunarverzlun Dana á Islandi,
og helzt hún til ársins 1787.
Of langt mál yrði það í stuttri
blaðagrein að lýsa þeim hörm-
ungum, sem fylgdu í kjölfar þess-
arar tilskipunar konungs, og þá
verzlunaráþján, sem landsmenn
urðu nú við að búa.
Bak við þessa tilskipun konungs
lá sú hugsun, að verzlun við Is-
land væri gróðafyrirtæki og vildi
hann láta þegna sína njóta þess
í ríkulegum mæli, burtséð frá því,
hvort til hagsbóta væri fyrir Is-
lendinga sjálfa.
Verzlunina við Island tóku þá í
sínar hendur hver félagasamtökin
á fætur öðru, og héldu henni í sín-
um höndum en mismunandi lengi,
eða allt frá 9 árum upp í 50 ár.
Flest þessara félaga hættu og
gekk á ýmsu fyrir þeim. Tvisvar
á þessu tímabili tók konungur
verzlunina í sínar hendur; hefur
þá líklega keyrt um þverbak með
verzlunarhætti þáverandi verzl-
unarhafa og borizt um það um-
kvörtun frá Islandingum. En þó
talið sé, að nafninu til, að kon-
ungur hafi tekið að sér verzlun-
ina, þá höfðu hana á hendi slyng-
ir fjárplógsmenn, sem ekki hirtu
að neinu leyti um hag íslandinga
og þarfir þeirra. Allur sá langi
tími, sem Einokunarverzlun Dana
stóð yfir, eru mestu ófrelsis og
þjáningatímar, sem yfir hina ís-
lenzku þjóð hafa dunið. Og alveg
virtist sama hvaða aðilar tóku að
sér verzlunina, þó segja megi, að
keyrt hafi um þverbak á tímum
hins svokallaða Hörmangarafé-
lags.
Þegar kemur fram um 1740,
fer eins og dálítil vakningaralda
um þjóðlífið. Ágætir menn eins
og Skúli Magnússon landfógeti,
taka verzlunarhættina til athug-
unar. T.d. leggur Skúh til, að Is-
lendingum sjálfum sé leyft að
hefja verzlun.
Þessa skoðun Skúla studdi Jón
Eiríksson canselliráð í Kaup-
mannahöfn. En hér var við ramm-
an reip að draga. Skúli varð síðar
all stórhuga á sviði verzlunar
og iðnaðar. Það má því hiklaust
telja Skúla atkvæðamikinn og
framsýnan brautryðjanda á sviði
frjálsar verzlunar á landi voru,
þó margar af framkvæmdum
hans og hugmyndum féllu í val-
inn fyrir ráðríki og öfundsýki er-
lendra kaupmangara, en þó ef til
vill hvað mest vegna sinnuleysis
landsmanna sjálfra.
Þegar Danakonungar voru orðn-
ir þreyttir á þessu verzlunarólagi,
og nauðsynlegt að taka til greina
umkvartanir Islendinga og um-
sagnir velviljaðra og ágætra ís-
lendinga, sem dvöldu í kóngsins
Kaupinhafn, var gefin út tilskip-
un um að verzlunin við ísland
væri gefin frjáls öllum þegnum
Danakonungs. Þar með lauk Ein-
okunarverzlun Dana á íslandi, þó
ekki verði annað sagt en að lengi
eymdi eftir af henni, m.a. vegna
þess, að íslendinga sjálfa skorti
allt afl til að taka verzlunina í
sínar hendur, og svo héldu hin
dönsku verzlunarfyrirtæki, sem
þróuðust á Einokunartímabilinu,
áfram að verzla hér, enda áttu
þau hér húseignir og margskonar
verzlunartæki.
Sú breyting, sem kom með
hinni nýju verzlunarskipun, og
varð einna mest til bóta fyrír
hina aðþrengdu íslenzku þjóð, var,
(Framhald á 3. síðu)