Pétur er minn maður - 01.06.1996, Blaðsíða 4

Að finna til ábyrgðar
og taka afstöðu
Pétur Hafstein í viðtali um kosningabaráttuna og forsetaembættið
Af hverju tókstu þá ákvörðun að gefa kost á
þér til embcettis forseta íslands?
„Ég læt mig miklu skipta hvernig embætti
forseta íslands er rækt og eftir vandlega íhugun
komst ég að þeirri niðurstöðu að ég hefði sitt-
hvað fram að færa sem að gagni mætti koma.
Hvort sem menn vilja kalla það skyldurækni
eða eitthvað annað, þá á ég erfitt með að láta
ekki til mín taka ef ég get lagt eitthvað til mál-
anna og gert gagn. Þegar mikið er í húfi verður
hver maður að finna til ábyrgðar og taka af-
stöðu.“
Hver eru þá helstu stefnumál þín í þessari
kosningabaráttu ?
„I kosningabaráttunni hef ég lagt megin-
áherslu á stöðu forseta Islands í þjóðlífinu.
Annars vegar hef ég lagt áherslu á hlutverk for-
setans við meðferð ríkisvalds og hins vegar á
það að forsetinn sé sameiningartákn. Þetta eru
að mínu mati þýðingarmestu þættirnir í starfi
forsetans og hinar raunverulegu ástæður þess að
embættið er starfrækt.
Ég tel að framganga forseta fslands erlendis
geti að verulegu leyti ráðist af því hversu styrk
staða hans er á innlendum vettvangi. Það er
ástæða þess að ég legg svo mikla áherslu á
stöðu forsetans í þjóðlífmu.
Ég legg ríka áherslu á að ítrasta aðhalds, ráð-
deildar og spamaðar sé gætt í rekstri embættis-
ins, þannig að reksturinn fari aldrei fram úr
þeim fjárheimildum sem Alþingi ákvarðar á
- hverjum tíma. Við íslendingar eigum að sníða
okkur stakk eftir vexti og embættið á ekki að
reka eins og hér búi milljóna þjóð. Virðuleiki
forsetaembættisins verður ekki minni þótt það
sé rekið af látleysi. Jafnframt er það von mín að
forsetaembættið geti orðið öðrum ríkisstofnun-
um fyrirmynd og þannig lagt sitt af mörkum til
þess að ríkisútgjöldum sé almennt haldið innan
þeirra marka sem Alþingi ákvarðar."
Nú heyrist oft sagt um þig að þú sért vamm-
laus. Er það rétt, ertu vammlaus?
„Enginn er gallalaus, ekki ég frekar en aðrir.
Ég held að þetta orð hafi kannski verið notað
um mig í þeim skilningi að ég hafi ekki orðið
ber að afglöpum eða mistökum í opinberu
starfi. Allt orkar þó tvímælis þá gjört er og svo
hefur væntanlega verið um sum embættisverk
mín. Þegar horft er yfir farinn veg virðast emb-
ættisverk mín þó ekki hafa leitt til úlfúðar."
En nú er þetta orð „vammleysi" stundum
notað um þig af andslœðingum þínum sem eins
konar skammaryrði.
„Mér finnst undarlegt að orðið skuli notað
sem skammaryrði þar sem gefið er í skyn að
ákaflega óspennandi sé að fá slíkan forseta. Ég
veit satt að segja ekki til hvers er ætlast af for-
seta íslands ef það er ekki kostur að hann gegni
opinberu starfi sínu á þann hátt að þjóðin sé
fullsæmd af.“
Að kveða sér hljóðs
Nú sagðir þú í sjónvarpsþœtti á dögunum að
þú hefðir ekki haft opinber afskipti af stjórn-
málum árum saman. Nú halda sumir því fram
að þarna hafir þú farið með rangt mál og
benda í því sambandi á grein sem þú skrifaðir
árið 1991 þar sem þú varaðir við mótframboði
gegn sitjandi formanni Sjálfstœðisflokksins.
„A mínum yngri árum starfaði ég í Sjálfstæð-
isflokknum en gegndi þar aldrei sérstökum
trúnaðarstörfum. Þegar ég varð sýslumaður á
ísafirði árið 1983 fannst mér ekki geta farið
saman að gegna því starfi og sinna stjómmála-
þátttöku. Síðan hef ég ekki tekið þátt í flokks-
starfi af nokkru tagi.
Ég fann mig knúinn til þess á árinu 1991 að
kveða mér hljóðs á opinberum vettvangi og rita
grein í dagblað þar sem ég gagnrýndi aðferðir í
aðdraganda formannskosninga í Sjálfstæðis-
flokknum. Þama ritaði ég grein, eins og hver
annar borgari, þar sem ég velti upp siðfræðileg-
um spumingum, lét í Ijós skoðun mína og rök-
studdi hana. Þegar mönnum er mikið niðri fyrir
þá kveða þeir sér hljóðs. Ég get ekki fallist á að
þessi skrif séu lögð að jöfnu við þátttöku í
flokksstarfi."
Þegar þú gegndir starfi sýslumanns skrifaðir
þú grein um aðskilnað framkvœmdavalds og
dómsvalds. Fannst þér málið brýnt?
„Ég hafði mikla ánægju af því að gegna
sýslumannsstarfinu og vera bæði lögreglustjóri
og dómari. Ég taldi mig geta sinnt þeim störf-
um af óhlutdrægni. En það er ekki nóg að dóm-
arar telji sig hlutlausa heldpr verður almenning-
ur að geta treyst því að störfum dómstólanna sé
skipað með þeim hætti að þetta hlutleysi sé
tryggt. Þess vegna lagðist ég mjög eindregið á
þá sveif að aðskilja bæri dómsvald og fram-
kvæmdavald. Ég var til að byrja með einn fárra
sýslumanna sem taldi þær breytingar brýnar, en
ég held að sýslumenn hafi almennt áttað sig á
því síðan að þessi breyting var bæði nauðsynleg
og skynsamleg."
Þú varst því einnig fylgjandi að sýslumenn
hœtlu að hafa uppboðstekjur. Af hverju fylgd-
irðu eftir máli sem hefði leitt til lekjutaps hjá
sjálfum þér?
„Mér fannst einfaldlega ekki eðlilegt að tekj-
ur sýslumanna gætu ráðist af því hversu ötul-
lega þeir gengju fram við að innheimta ríkis-
sjóðstekjur og halda nauðungaruppboð. Þess
vegna var ég fylgjandi því að það fyrirkomulag
yrði tekið upp að kjaradómur ákvarðaði laun
sýslumanna og þeir hættu að hafa uppboðstekj-
ur. Það var auðvitað aldrei neitt vafamál að
þessi breyting leiddi til launalækkunar hjá mér
og ýmsum öðrum sýslumönnum. „
Þegar talið berst að sýslumannsferli þt'num
heyrist stundum sagt: Hann stakk löggunum
inn. Hvað eiga menn þá við ?
„Þetta er nú heldur fært í stílinn. Á ísafirði
þurfti að gera átak í löggæslumálum og færa
ýmsa þætti í betra og nútímalegra horf. Síðan
gerðist það, því miður, að einhverjum lögreglu-
mönnum varð fótaskortur. Það Ieiddi til þess að
ég varð að láta menn hætta störfum og gera í
framhaldi ýmsar endurbætur og skipulagsbreyt-
ingar."
Þetta hlýtur að hafa tekið nokkuð á.
„Jú, það voru mikil átök, sérstaklega fyrstu
árin. Það þurfti margt að Iagfæra, en þegar frá
leið náði að skapast friður og sátt um embættið
og nú held ég að menn séu almennt sammála
um það að þær aðgerðir sem gripið var til hafi
verið nauðsynlegar."
Ekki pólítískt framboð
Nú ert þú alinn upp á heimili stjórnmála-
manns en í kosningabaráttunni hefur komið
fram að þú telur greinilega að ekki sé mjög
heppilegt að forseti haft haft áberandi afskipli
af stjórnmálum.
„Mér finnst að það hljóti að skipta máli með
hvaða hætti stjómmálaafskipti þess manns hafa
verið sem sækist eftir forsetaembættinu. Og
fyrir þann mann, er staðið hefur í illvígum pól-
itískum deilum og verið í fylkingarbrjósti sem
foringi í stjómmálaflokki um langa hríð, hlýtur
að vera erfitt að gegna embætti forseta íslands
þannig að friður og sátt sé um embættið. Öðm
máli kann að gegna um þá sem tekið hafa þátt í
stjómmálum en ekki gegnt leiðtogahlutverki.“
Skoðanakannanir sýna að fylgi þitt kemur
aðallega úr röðum sjálfstœðismanna. Er þetta
einlilt framboð eins og einhverjir vilja gefa í
skyn?
„Því fer víðs fjarri. Mitt framboð er ekki pól-
itískt og skoðanakannanir sýna þvert á móti að
ég nýt stuðnings fólks úr röðum ólíkra stjórn-
málaflokka í samræmi við stærð þeirra. Að
framboðinu stóðu einstaklingar úr ólíku um-
hverfi og ólíkum stjórnmálahópum. Forseta-
embættið er ópólitískt í hinum venjulega hefð-
bundna skilningi þess orðs og forsetakosningar
eiga að vera það líka. Meginatriðið er að þjóðin
geti sameinast um forseta sinn að kosningum
loknum."
Hvað finnst þér um að hafa tvœr umferðir í
forsetakosningum nái enginn frambjóðanda
fimmtíuprósent atkvœða?
„Ég tel að það eigi að stefna að því að hér
verði tvær umferðir í forsetakjöri, þannig að í
síðari umferðinni verði kosið á milli þeirra
tveggja efstu úr fyrri umferð. Með þeirri aðferð
er miklu betur tryggt en nú er, að forseti hafi ör-
uggt fylgi þjóðarinnar að baki sér. Því hefur
verið borið við að þetta fyrirkomulag sé of
kostnaðarsamt, en þetta mál er svo mikilvægt
að ekki má horfa £ kostnaðinn.
Það er að vísu ekki hægt að fullyrða að sá
forseti sem fær minna en fimmtíu prósent fylgi
nái ekki trausti og stuðningi meirihluta þjóðar-
innar þegar frá líður. Sagan sýnir að forsetum
Þessi reynsla verður okkur
✓
Ingu Astu dýrmætt veganesti
og ánægjuleg minning í fram-
tíðinni hvernig sem allt fer.
hefur tekist það og þannig getur það orðið
áfram. Ef forseti sem ekki nær meirihlutastuðn-
ingi fyrst gefur kost á sér til endurkjörs þegar
kjörtfmabilið er á enda og ekki kemur til mót-
framboðs þá má segja að í því felist ákveðin
traustsyfirlýsing."
Það vakti athygli þegar þú sagðir í sjón-
varpsþcetti að málskotsrétturinn vceri í eðli si'nu
ekki lýðrœðislegur. Viltu útskýra nánar hvað þú
áttir við?
„Það er ljóst að lýðræðisskipulag okkar
byggist fyrst og fremst á þingræði. Þjóðin kýs
sér fulltrúa til setu á Alþingi og meirihluti
þeirra ræður lagasetningunni. Það er grundvall-
anregla. Þjóðkjör forsetans merkir ekki að hann
hafi umboð frá þjóðinni til að stöðva lagasetn-
ingu eða neita að skrifa undir lög, nema til þess
liggi sérstakar og brýnar ástæður."
En er fullveldisrétturinn hjá þinginu en ekki
þjóðinni?
„Þegar talað er um fullveldi þjóðar er fyrst og
fremst átt við stöðu hennar gagnvart öðrum
þjóðum og hvernig hún stendur andspænis
þeim, stórum og smáum. Hver fullvalda þjóð
ræður sjálf sfnum innri málefnum án íhlutunar
annarra þjóða. Fullveldi þjóðarinnar er varið í
stjórnarskránni og viðurkennt af öðrum þjóð-
um. Alþingi getur að sjálfsögðu ekki afsalað
því eða skert án þess að bera það undir þjóðina.
Um það hlýtur forsetinn að standa vörð.
Það hefur verið látið að því liggja í þessari
kosningabaráttu að í fullveldisrétti þjóðarinnar
felist eitthvað allt annað, jafnvel það að slíkur
réttur sé farvegur til pólitískra afskipta forsætis-
embættisins í þeim tilgangi að gæta jafnvægis
milli þings og þjóðar. Þess vegna beri forsetan-
um eftir eigin geðþótta að skjóta málum til
þjóðarinnar. Mér finnst það afar varasamt og
ófræðilegt að stilla þingi og þjóð þannig upp
sem andstæðum fylkingum en li'ta alveg fram-
hjá því að þingið er þjóðkjörið og að hér ríkir
fulltrúalýðræði. Landsmenn kjósa sér fulltrúa til
setu á löggjafarsamkomunni og hlutverk þeirra
er að setja lög.
Að sjálfsögðu er réttur forseta til þess að
synja lögum staðfestingar og skjóta málum
þannig til þjóðarinnar mikilvægur. En ég árétta
að þessi réttur forsetans er neyðarúrræði og tak-
markast af þingræðisreglunni sem stjómarfiu- á
Islandi byggist á. Forsetinn á ekki að leggja
pólitískt mat á efni laga eða láta undan þrýst-
ingi ákveðinna stjómmálaafia. Hann á ekki að
hafna því að undirrita lög og beita synjunarrétt-
inum á þeim gmndvelli.
Það er vandasamt að nefna örugg dæmi um
það hvenær forseta er rétt og skylt að synja lög-
um staðfestingar og skjóta málum til þjóðarinn-
ar. Að mínu mati er það þó algjörlega óhjá-
kvæmilegt, ef um það er að ræða, að Alþingi
samþykki lög sem ganga á fullveldi þjóðarinnar
án þess að bera það undir þjóðina sjálfa. Ég álft
að lagasetning um aðild að Evrópusambandinu
sem þannig væri staðið að sé dæmi um slíkt. Ef
það yrði engu að síður reynt bæri forseta að
skjóta slíkri löggjöf undir dóm þjóðarinnar.“
Ekki skoðanalaus forseti
Þú hefur sagt að brýnt sé að jafna atkvœðis-
réttinn.
„Það hefur lengi verið mín skoðun að jöfnun
atkvæðisréttar sé í eðli sínu mannréttindamál.
Ég tel það vera mannréttindi að hver einstak-
lingur í þjóðfélaginu sé jafngildur þegar að því
kemur að velja sér fulltrúa, hvort heldur um er
að ræða forseta Islands eða fulltrúa til setu á
löggjafarsamkomu og í ríkisstjórn. Mér finnst
að forseti íslands eigi og megi hafa skoðun á
þvi' sem lítur að þessum grundvelli, og að hann
geti látið hana í ljós og fært fyrir henni rök án
þess að það skaði hlutleysi hans eða slöðu hans
sem sameiningarafls. Ég geri mér auðvitað
grein fyrir því að það er Alþingi sem tekur
ákvörðun um mál af þessu tagi en forsetinn get-
ur engu að síður vakið máls á því og öðru sem
honum finnst ástæða til að menn gefi gaum.“
Þú ert þá greinilega á þeirri skoðun að for-
setinn eigi ekki að vera skoðanalaus. En hvað á
hann að ganga langt í því að lýsa opinberlega
yfir skoðun sinni?
„Forsetinn á ekki að blanda sér í flokkspólit-
ískar deilur en hann á og getur látið í sér heyra
ef um er að ræða knýjandi mál í þjóðfélaginu
sem hanp telur sig geta haft jákvæð áhrif á. For-
setinn hefur staðið og mun standa vörð um ís-
lenska rnfenningu og íslenska tungu. Forsetinn
getur einnig beitt sér í öðrum málum. Mannrétt-
indamál eru mál af því tagi. Einnig umhverfis-
mál. Ég n ríni líka fíkniefnamál. f störfum mfn-
um á Isaf rði og sem dómari við Hæstarétt hef
ég kynnstliögum einstaklinga sem höfðu misst
stjóm á lífji sfnu vegna ffkniefnaneyslu. Þessir
einstaklingar þurfa á hjálp og stuðningi að
halda til að öðlast sjálfsvirðingu og kjölfestu f
lífinu að nýju. í þeim málum getur forsetinn
lagt sitt lóð á vogarskálina."
/ kosningabaráttunni hefur verið vakið máls
á því að hjutverk forsetans sé að vinna að
auknum útflutningi íslenskra afurða erlendis.
Hver er þln skoðun á því?
„Forsetinn á að sjálfsögðu að koma fram fyr-
ir hönd þjóðarinnar erlendis og leggja íslensk-
um hagsmunamálum lið f öðrum löndum. Hann