Ingólfur - 23.04.1945, Blaðsíða 3

INGÓLFUR
3
Jónas GuSmundsson:
„Daudi Mósesar”
8.-9. tbl. 23. apr. 1945
Hifsfer -. v?" ' . »a .
i.
Sumar fregnir eru þannig að
enginn trúir þeim í fyrstu. Ein
slík fregn barst á öldum ljós-
vakans frá öllurn útvarpsstöðv-
um lieimsins fimmtudagskvöld-
ið 12. apríl s. 1. Það var fregu-
in unt lát Roosevelts Banda-
ríkjaforseta. Það var svo
ótrúlegt, svo sárt og svo óum-
ræðilega liættulegt, að þessi
mikli leiðtogi mannkynsins
skyldi falla í valinn einmitt
þegar einhver mesta örlaga-
stund mannkynsins vai að
renna upp.
Það mun vera flestra manna
mál að aldrei hafi nokkurt
mannslát vakið jafnmikia og
jafn-almenna hryggð og lát
Roosevelts forseta. Eitt íVlenzku
blaðanna hefur orðað þetta val.
Því farast svo orð:
„Þess munu sennilega eng-
in dæmi, að fráfall eins
manns hafi skapað jafn al-
mennan liarm víðs vegar um
heini og fráfall Roosevelts
forseta, er lést skyndilega s.
1. fimmtudagskvöld. Fráfall
hans hefur eigi aðeins skap-
að þjóðarsorg í lieimalandi
hans lieldur í flestum oða öll-
um löndum veraldar. Menn
fundu að Bandaríkjaþjóðin
hafði ekki aðeins mist glæsi-
legasta og farsælasta stjóru-
inálaleiðtogann, sem hún
liafði eignast á þessari öld,
lieldur hafði mannkvn allt
misst þann mann, sem bezt
var treyst til heillaríkra á-
hrifa á lausn liinna stóru
heimsvandamála, er bíða
framundan. Þess vegna hef-
ur fráfall Roosevelts skapað
heimssorg, ef svo mætti að
orði kveða“. (Tíminn 17.
apr.).
Þetta er liverju orði sannara
og mætti tilfæra mörg innmæli
fleiri sem fara í sömu átt. En
hvers vegna hefur lát þessa
manns vakið slíka alheimssorg?
Hvers vegna er eins og mönn-
um finnist hurtu kippt með
honuin einhverju öryggi, sem
allir höfðu á tilfinningunni að
var raunverulega til meðan
hann lifði, en er nú miklu vafa-
samara hvort hefur slíkl gildi
sem áður? Hér féll þó aðeins
einn maður frá. Maður sem
kojninn var yfir sextugt og
Iiafði mikinn hluta æfi sinnar
átt við heilsuleysi að stríða.
Hvers vegna harmar allur hijin
„frjálsi44 heimur þennan jnikla
mann?
II.
Það er ekki ætlan mín með
þessari smágrein sem skriluð er
af veikum mætti en með þakk-
látum hug, til þess að minnast
eins hins mesta mikilmennis,
sem heimurinn hefur eignast,
að rekja hér sögu Franklins
Delano Roosevelts, Bandaríkja-
forseta. Hún er öllum þegar
kunn í öllum höfuðdráttum.
Það vita allir að hann Iiefur
frá því í fyrri heimsstyrjöld
haft afskipti meiri og minni af
málefnum Bandaríkjanna og
að hann tók við höfuðforustu
í máluin þeirra þegar hvað
mest reið á góðri forustu fyrir
þau. Það vita líka allir aö hann
átti við að stríða sjúkdóm, voða
legan sjúkdóm, — lömunar-
veiki — mikinn liluta ævi sinn-
ar. Sjúkdóm sem gerði hann
óhæfan til gangs svo öll ferða-
lög lilutu að verða honum mjög
erfið. Það vita líka allir með
hvílíkri þrautseigju liann barð-
ist við þennan sjúkdóm og sigr-
aði hann að verulegu leyti.
Þetta allt er óþarfi að ræða um
frekar en þegar er gert. Hitt
vita kannske ekki eins margir,
að engum manni mun nokkru
sinni í sögu þjóðanna hafa ver-
ið fengin í hendur jafn örðug
viðfangsefni sem Roosevelt'for-
sta voru í hendur fengin á
stjómarferli lians.
Þegar liann tók við stjórn
Bandaríkjanna 1933 stóð hin
mikla heimskreppa sem hæst.
Þá var ekki annað sýnt en öll
þau ríki, sem bjuggu við lýð-
ræðisskipulag mundu farast af
þeim „imiri“ glundroða, sem
fjárkreppan mikla skapaði.
Roosevelt forseti kom fyrstur
allra ráðamanna auga á þá stór-
kostlegu hættu, sem af þvi staf-
aði ef lýðræðisþjóðfélögin leyst
ust þannig upp innanfrá og
færu sarna veg og Frakkland
var þá raunverulega farið, —
yrði liinum nasistísku og komm
únistisku öflum að bráð. —
Hann tók því lorustuna fyrir
þeim þjóðum, er þetta vildu
forðast og kom því til vegar,
ásaint Bretlandi, að gripið var
til ýmsra róttækra ráðstafana
til þess að sveigja þróunina inn
á nýja braut. Þessa miklu bar-
áttu þurfti Roosevelt að heyja
á „tvennum vígstöðvum“,
bæði heima í Bandaríkjunum,
þar sem berjast varð við fjár-
hagshrunið og atvinnuleysið
með ýmsum „heimatilbúnum“
ráðstöfunum og liins vegar á
alþjóðavettvangi þar sem allt
reið á að skapa festu og öryggi
í alþjóðafjármál og finna nýj-
an grundvöll undir samskipti
þjóðanna í stað gullsins, sem
nú var að lirynja. Hið forna
vest-rómverska keisaradæmi —
Þýzkaland og Italía — hafði
tekið upp „clearing-kerfi“, sem
gerði öllum þjóðum ómögulegt
að skipta við þau nema með
afarkostum og hið „ausl-róm-
verka keisaradæmi“ -— Rúes-
land — hafði lokað aér fyrir
öllum frjálsum viðskiptum.
Þannig var ástandið á fyrstu
fjögra ára stjórnartíð Roose-
velts. Þessum fyrsta þætti í bar-
áttu Roosevelts á alþjóðavett-
vangi lauk með sigri Banda-
ríkjamanna og Breta í septem-
ber 1936 er Bretar, Bandaríkja
menn og Frakkar gáfu út hina
miklu sameiginlegu yfirlýsingu
sína um „Þrívelda gjaldeyris-
samkomulagið (Tripartite
Monetary Agreement), þar sem
segir að þessar þjóðir „hafi
tekiS upp samvinnu meS því
markmiSi a3 auka velmegun í
lieiminum“.
III,
Þennan fyrsta sigur sinn i al-
þjóðamálum vann Roosevelt
rétt fyrir fyrsta endurkjör sitt.
Um baráttu hans heima fyrir
skal ekki rætt hér að öðru en
því, að einnig þar hóf hann
alveg nýja stefnu, sem var í uð-
aðaltriðum sú, að skapa meiri
jöfnuð í lífskjörum heima fyr-
ir í Bandaríkjmium og útrýma
atvinnuleysinu, sem þjakaði
Bandaríkin eins og aðrar þjóð-
ir. Þar naut hann góðrar að-
stoðar fjölda margra samherja
sinna en inætti einnig geysi-
legri mótspyrnu, sérstaklega frá
liinum miklu auðliringum
Bandaríkjanna, sem lítinn skiln
ing höfðu á hugsjónum Roose-
velts. Sem dæmi þess hversu
örðugt reyndist að framkvæma
ýmislegt af því, sem Roosevelt
liafði á döfinni má nefna það,
að hæsliréttur Bandaríkjanna
dæmdi lieila lagabálka, sem
Roosevelt liafði knúið gegnum
þingið, fara í bág við stjórnar-
skrána og gátu þeir því ekki
að fullu komið til framkvæmda
á þann liátt sem ætlað var. En
þó gjaldeyrissamkomulagið
1936 væri mikils vert spor í átt-
ina var þó augljóst að nú fóru
í hönd enn örlagaríkari límar.
Ný styrjöld vofði yfir og sú
skoðun ruddi sér meira og
meira til rúms í Bandaríkjun-
um að þeim bæri að hafda sér
utan við þau átök, sem kynnu
að verða í Evrópu. Roosevelt,
sem frá öndverðu mun liafa
verið gjörsamlega mótfallinn
pólitík „einangrunarsinna“
Bandaríkjanna mun hafa séð
að Bandaríkin gátu ekki setið
hjá í heimsstyrjöld. Ilann sá,
að allur hinn engilsaxneski
heirnur er raunverulega ein
þjóS og liann sá, að nu voru
það Bandaríkin, sem ein gátu
bjargað ef út í stórveldastyrj-
öld færi. Bretland, svift allri
hjálp annars staðar frá en frá
nýlendum sínum, hlaut að tapa
slíkri styrjöld, nema Bandarík-
in kæmu því til hjálpar. Hin
mikla hugsjón hans var sú, að
sameina allar frjálsar þjóðir
um þá liugsjón að berj-
ast 8ameiginlega fyrir því að
skapa nýjan heim þai sem
frelsi, öryggi og réttlœti ríkti.
Þetta heimsbandalag Roose-
velts var ekkert yfirráða-banda-
lag eijina ríkja eða ríkjasam-
taka yfir öðrum. Hann sá þar
hverja smáþjóð sjálfstæða og
ráðandi eigin málefnum, án af-
skipta annara, en liann sá all-
ar þær þjóðir, sem elska frelsi,
öryggi og réttlæti, sem frjálsa
meðlimi voldugs ríkjabanda-
lags er ynni að því með öllum
mætti að skapa „guðsríki“ á
jörðunni.
Fyrir þá hugsjón vann Roose
velt öll síðustu ár sín og fyrir
þá hugsjón dó liann.
Það er þess vegna sem hann
er syrgður af öllum þeim
heimi, sem skilur livað raun-
verulega felst í orðunum frelsi,
öryggi og réttlæti. Þess vegna
varð alheimssorg við fráfall
hans,
IV.
Hinar óskiljanlegu örlaga-
dísir liöguðu því þannig að það
kom raunverulega í lilut þessa
mikilmennis að ráða inestu um
þýðingarmesta atburðinn í
sögu lslands og íslendinga,
stofnun hins nýja íslenzka lýð-
veldis. — Það var Islandi mik-
il hamingja, að slíkur maður
sat þá á forsetastóli Bandaríkj-
anna. Maður, sem vildi sýna
það í verki, að liann mat jafn
mikils^að veita fámennri og af-
skekktri þjóð, sem unni frels-
inu umfram allt annað, þá
hjálp sem hún þurfti, eins og
þó stærra ríki liefði átt i hlut.
Engum hafði nokkru sinni
komið það til hugar, að það
yrðu stjórnarvöld Bandaríkj-
anna og þá alveg sérstaklega
forseti þeirra, sem mestu rnundi
að lokum ráða um livehær liið
íslenzka lýðveldi yrði stofsiað.
En svona varð það þó. Dan-
mörk, okkar gamla sambands-
land, sem allir töldu sjálfsagð-
astan aðila þar að gat ekki átt
þar neitt atkvæði um, eins og
málum var komið. Hin önnur
Norðurlönd ekki lieldur. Bret-
land mundi sennilega ekki liafa
talið rétt að lýðveldi yröi stofn-
að liér ef það hefði haft lier-
námslið liér og talið — rétti-
lega — að Þjóðverjar og aðrir
— jafnvel Danir — gætu litið
svo á að slíkar ráðstafanir væru
undan þess eigin rifjum runn-
ar. En Bandaríkin, sem við
liöfðum beðið um vernd og sem
við höfðum treyst í einu og
öllu — þau stigu þar fyrsta og
örlagaríkasta skrefið. Þau við-
urkenndu rétt okkar til lýð-
veldisstofnunarinnar alveg ský-
laust og sýndu það þegar í stað
í verki. Þannig tengdust örlög
hins litla íslenzka ríkis á merlci
legan hátt við hina miklu
Bandaríkjaþjóð og þennan göf-
uga forseta hennar. öll sín lof-
orð gagnvart Islandi liélt hann
og allir Islendingar fundu það
og vissu, að allt yrði efnt sem
lofað var, jafnvel þó enginn
stafur hefði um það verið
skráður.
Islendingar standa því alveg
í sérstakri þakkarskuld við
liinn látna forseta, og þeim ber
því, flestum þjóðum frekar að
þakka honum og minnast hans
með virðingu og hlýliug. Það
er líka rétt að viðurkenna það,
að einhver mesta hamingjan,
sem Islandi hefur nokkru sinni
hlotnast er að liafa orðið að-
njótandi verndar Bandaríkj-
anna og Bretlands í þessum ó-
friði. Hver liefðu örlög okkar
orðið ef Þjóðverjar hefðu orð-
ið fyrri til liernáms liér eins og
þeir urðu í Noregi og Dan-
mörku? Við sjáum í dag mun-
inn á því sem er þar og því
sem er liér. Sá munur stafar af
því að Þjóðverjar liernámu
Noreg og Danmörku en Bretar
hernámu Island. Þennan sann-
leika ættu menn að þora að
segja og þora að kannast við, en
ekki vera með sífelld linífilyiði
í útvarpserindum og annarsstað
ar í garð Breta og Bandaríkja-
manna og finna veru þeirra liér
allt til foráttu, til þess annars
vegar að þjóna heimsku sinni
og illgirni en hins vegar er-
lendum einræðisöflum, sem
dulbúin bíða hér færis að ráð-
ast á hina vamarlausu smáþjóð
og liremma hana og mundi bað
auðgert ef hún nyti ekki vernd-
ar hinna engilsaxnesku stór-
velda.
V.
Roosevelt forseti hefur verið
sér þess fullkomlega meðvit-
andi, að á lierðum lians hvildi
mikil ábyrgð. Hann hefur ba-ði
séð og fundið, að til þess að
heiminum yrði bjargað úr því
ógnar ástandi, sem .nú ríkir
varð að sameina liinar engil-
saxnesku þjóðir allar í eitt ófí-
ugt samband þó óformiegt
væri. Þær lilutu að verða kjarn
inn í því ríki sem koma skyldi.
En þetta var liægara sagt en
gert. Þar voru svo margar
liindranir að yfirstíga bæði
sögulegar, fjárliagslegar og
pólitískar. En lionum tókst að
sigra þær allar og skapa svo
sterkt samband milli Bretlands
og Bandaríkjanna að við frá-
fall hans var sem einn af for-
ustumönnUm Breta sjálfra
hefði fallið í valinn. Þessi „sam
eining“ liins engilsaxneska kyn
stofns er e. t. v. þýðingarmesta
afrek þessa mikla skörungs, og
sú hugsjón hans, að hin engil-
saxnesku stórveldi yrðu sem
fyrst að skilja það, að það lilut-
verk, seni forsjónin hafði valið
þær til, var það, að verða ,þjón
ar“ við sköpun nýs framtíðar-
ríkis, sem koma skyldi á jörð-
unni.
Hin síðari ár beindi Roose-
velt allri orku sinni að þessn
marki. Hann skildi það allra
manna bezt, að þessu marki
yrði ekki náð nema með því
að hinar engilsaxnesku þjóðir
eignuðust ósigrandi heri, bæði
á landi, sjó og í lofti. Þegar
þær liefðu eignast slíka lieri
mátti fara að hugsa til skipu-
lagningarinnar sem koma
skjldi. Sú skipan mála í heint-
inum, sem koma skyldi að ltans
'dómi voru þjóðfélög þar sem
þegnunum var tryggt frelsi, ör-
yggi og réttlæti, og þar sem
friður héldist þjóða í milli.
Roosevelt forseti lét sig
dreyma um að það mundi tak-
ast að skapa slík samtök með
samkomulagi Breta, Rússa og
Bandaríkjamanna. Til þess að
fá úr því skorið livort það
mundi takast gekkst liann fyr-
ir síðustu ráðstefnu þeirra
í)ri»gja nianna er undanfariö
liafa borið mesta ábyrgð á
stjómmálum heimsins, — Chur
chills, Stalins og lians sjálfs.
Fyrir þá ráðstefnu mun Roose-
velt hafa unnið mikið starf, stan
enn er lítt kunnugt orðið. Hann
fór líka til þessarar ráðstefnu
þó henni væri valinn einhver
aHra óaðgengilegasti staður sem
hægt var að hugsa sér fvrir
mann, sem erfitt átti um ferða-
Iög- Og hann mun liafa barist
þar eins og liann mátti frekast
fyrir hugsjónum sínum.
En bví varð ekki leynt að
hann kom vonsvikinn heim frá
Krímskagafundinum. Hann
liafði rekið sig á það, að Rúss-
ar höfðu aðrar skoðanir á mál-
unum og önnur sjónarmið að
berjast fyrir en hann. Hann
gerði. stuttlgea grein fyrir Krím
skagafundinum í þingi Banda-
ríkjanna og af þeirri greinar-
8erS er augljóst að hann hafði
oiðið fyrir stórkostlegum von-
bngðum. Hann mun þó liafa
huggað sig við það, aö e. t. v.
mundi San-Fransiskó ráðstefn-
an fá einhverju um þokað í átt-
ina til þess sem hann vildi, og
þvi ákvað hann að gerast sjálf”
ur fulltrúi Bandaríkjanna á
þeirri ráðstefnu. Vinarhugur