Ingólfur - 01.12.1940, Blaðsíða 2

2
HVGÓLFUR
1. blað
sambandslaganna og þau skýrð
lítilsháttar.
II.
Með sambandslögunum var
ísland viðurkennt frjálst og
fullvalda ríki. Það var þó áfram
í sambandi við Danmörku um
einn og sama konung og auk
þess nokkur málefni, sem áður
höfðu verið sameiginleg. En um
þau málefni var samið með
sambandslögunum, þannig, að
sú skipan, sem á þeim er ger, er
samkvæmt vilja og samkomu-
lagi beggja ríkjanna. Um kon-
ungsástandið er ekki beinlínis
samið, heldur byggt á því á-
standi, sem er, þegar samning-
uxinn er gerður, að einn og
sami maður fer með konungs-
vald í Danmörku og á íslandi.
Enda þótt eigi sé beinlínis um
konunginn samið, er þó kon-
ungssambandið samnings-
tryggt, á meðan sambandslögin
gilda. Myndi það því vera van-
efnd samningsins, ef annað rík-
ið breytti á þeim tíma kon-
ungserfðum án samþykkis hins.
Mál þau, sem samið var um í
sambandslögunum, og hér
skipta máli, voru jafnrétti rikis-
borgaranna, meðferð utanríkis-
mála, landhelgisgæzla, mynt-
skipun og hæstiréttur. íslandi
er þó gefin heimild til að taka
þrjú síðasttalin atriði í sínar
hendur, hvenær sem er á samn-
ingstímanum. Hefir sú heimild
verið notuð, sem kunnugt er.
Um meðferð utanríkismálanna
er það að segja, að Danmörku
var veitt umboð til að fara með
utanríkismál íslands. Því verð-
ur eigi neitað, að það er mjög
óvenjulegt, að eitt ríki veiti
öðru ríki svo víðtækt vald, sem
hér er gert. En þrátt fyrir það
verður eigi talið, að þetta hafi
í för með sér skerðing á full-
veldi landsins, því að ríkið sjálft
hefir gefið umboð. Umboð þetta
er óafturtækt þau 25 ár, sem
sambandslögin gilda. Hins vegar
getur það fallið niður eftir
venjulegum reglum, svo sem
vegna vanefnda umboðsmanns,
eða þess, að honum verði ó-
mögulegt að fara með þau mál-
efni, sem umboðið nær til. Þetta
atriði sambandslaganna er að
ýmsu leyti athyglisvert frá
sjónarmiði fræðimanna, en hér
er tæplega ástæða til að ræða
það frekar.
Það ákvæði sambandslag-
anna, sem ísleryiingum var
einna mestur þyrnir í augum,
var jafnréttisákvæðið svo-
nefnda. Var þar ákveðið, að
danskir ríkisborgarar skyldu
hafa að öllu leyti sama rétt á
íslandi, sem íslenzkiT ríkisborg-
arar, fæddir þar. Á móti þessu
skyldi koma sams konar réttur
fyrir íslenzka menn í Dan-
mörku. Ennfremur var samið
um jafnrétti fyrir skip. Því
verður eigi á móti mælt, að á-
kvæði þetta hefði getað orðið
oss íslendingum hættulegt, ef
Danir hefðu misnotað það. Og
bæði þetta ákvæði og ákvæðið
um meðferð utanríkismála í
sambandi við hinn sameiginlega
konung, hlutu að verða til þess,
að öðrum ríkjum hætti við að
líta á Danmörku sem eins konar
móðurríki.
Þrátt fyrir það, þó að ann-
markar nokkrir væru þannig á
sambandslögunum, er þó vafa-
laust að með þeim var unninn
mikill sigur, einkum vegna þess,
að með þeim var íslendingum
gefin heimild til að slíta sam-
bandinu að öllu leyti eftir 25 ár.
Um slit samnings þess, er í
sambandslögunum fellst, segir
í 18. gr. sambandslaganna. Er
þar ákveðið, að eftir árslok 1940
geti Ríkisþingið eða Alþingi,
hvort fyrir sig krafizt, að byrj-
að verði á samningum um end-
urskoðun laganna.
Ennfremur er ákveðið, að sé
nýr samningur eigi gerður inn-
an 3 ára frá því að krafan kom
fram, geti Ríkisþingið eða Al-
þingi, hvort fyrir sig, samþykkt,
að samningur sá, sem fellst í
lögunum, skuli úr gildi felldur.
Til þess að slík ályktun sé gild,
verða a. m. k. % þingmanna
annaðhvort í hvorri deild Rík-
isþingsins eða í sameinuðu Al-
þingi, að hafa greitt atkvæði
með henni og hún síðan að vera
samþykkt við atkvæðagreiðslu
kjósenda þeirra, sem hafa kosn-
ingarétt við almennar kosn-
ingar til löggj afarþings lands-
ins. Ef það kemur í ljós við slíka
atkvæðagreiðslu, að % atkvæð-
isbærra kjósenda a. m. k. hafa
tekið þátt í atkvæðagreiðslunni
og % greiddra atkvæða hafi
verið með samningsslitum, þá
er samningurinn fallinn úr
gildi.
Til þess . að slíta sambands-
lagasamningnum samkvæmt 18.
gr. þarf að koma fram krafa frá
öðru hvoru ríkinu um endur-
skoðun. Slík krafa getur komið
fram strax eftir árslok 1940. Á
meðan slík krafa kæmi eigi
fram, myndi samningurinn end-
urnýjaður með þögninni. Kom-
ist samningar eigi á innan
þriggja ára frá því krafan kom
fram, getur Alþingi samþykkt á-
lyktun um, að samningurinn
skuli niður fallinn. Sú samþykkt
yrði væntanlega í þingályktun-
arformi. Til samþykktar þeirrar
tillögu nægir eigi einfaldur
meirihluti, heldur þurfa %
þingmanna, væntanlega þeirra,
sem á þingfundi eru, að sam-
þykkja ályktunina. Síðan þarf
að bera málið undir alþingis-
kjósendur eins og nánar segir í
18. gr.
Flestir íslendingar munu hafa
verið sammála um, að nota bæri
uppsagnarákvæði sambandslag-
anna, þegar er heimild væri til.
En áður en til þess kæmi, að
sú heimild væri notuð, gerðust
hér á landi og í Danmörku at-
burðir, sem hafa í rauninni slit-
ið öllu sambandi á milli land-
anna, og hafa því grundvallar-
þýðingu fyrir þetta mál. Skal nú
vikið að þeim atburðum með
nokkrum orðum, og athugað
hver áhrif þeir geti haft um
sambandið við Dani og sjálf-
stæði vort.
III.
Eins og kunnugt er, var sam-
bandsríki vort, Danmörk, her-
numin af hinu þýzka ríki að-
faranótt 9. apríl þ. á. Það var
sýnilegt, að við þessa atburði
hlaut sambandið milli Dan-
merkur og íslands að slitna að
mestu leyti. Það var fyrirsjáan-
legt, að konungur mundi eigi
geta farið með konungsvald hér
á landi. Til þess að konungur
geti rækt stjórnarstörf sín, þarf
helzt að vera allnáið samband
og samvinna á milli hans og
ráðherranna. Hér hafa að vísu
ætíð nokkrir erfiðleikar verið á í
þessu efni, þar sem konungur
hefir verið búsettur í öðru landi.
En með þeim samgöngum og
sambandi, sem var á milli land-
anna, bjargaðist þetta þó af. En
af því ástandi, sem við hemám
Danmerkur skapaðist, hlaut,
eins og áður segir, að leiða, að
konungi yrði ómögulegt að fara
með þau störf, sem stjórnar-
skráin felur honum. Við her-
námið var einnig fyrirsjáanlegt,
að Danmörk mundi eigi geta
farið með utanríkismál vor. Það
liggur í augum uppi hversu ó-
eðlilegt og ómögulegt það væri,
ef hernumið land ætti að fara
með utanríjjismál annars frjáls
og fullvalda ríkis. Nauðsynleg
forsenda umboðsins var einnig
allnáið samband milli land-
anna, svo að ísland gæti gefið
Danmörku, umboðsmanninum,
fyrirmæli um meðferð utan-
ríkismálanna, og að Danmörk
gæti leitað álits íslands í
hverju einstöku tilfelli, ef á
þurfti að halda. Hér þurfti því
einhverra aðgerða.
10. apríl eða daginn eftir her-
námið, samþykkti því Alþingi
tvær þingsályktunartillögur,
hina fyrri um meðferð konungs-
valdsins og hina síðari um með-
ferð utanríkismála. Hljóðar hin
fyrrnefnda svo: „Með því að
ástand það, sem nú hefir skap-
azt, hefir gert konungi ókleift
að fara með vald það, sem hon-
um er fengið í stjórnarskránni,
lýsir Alþingi yfir því, að það
felur ráðuneyti íslands að svo
stöddu meðferð þess valds.“
Síðarnefnda tillagan hljóðar
á þessa leið: „Vegna þess á-
stands, er nú hefir skapazt, get-
ur Danmörk ekki rækt umboð
til meðferðar utanríkismála ís-
lands samkv. 7. gr. dansk-ís-
lenzkra sambandslaga, né land-
helgisgæzlu samkvæmt 8. gr.
téðra laga, og lýsir Alþingi þess
vegna yfir því, að ísland tekur
að svo stöddu meðferð þessara
mála að öllu leyti í sínar hend-
ur.“
Það getur ekki orkað tvímælis,
að þessar aðgerðir Alþingis voru
að öllu leyti lögmætar. Að vísu
er það um fyrra atriðið að segja,
að það er ólögákveðið hvernig
með skuli fara, ef konungi er
ókleift að rækja stjórnarstörf
hér á landi. En þegar svo stend-
ur á, getur enginn vafi leikið á
því, að Alþingi er sá eini rétti
aðili,til þess að kveða á um með-
ferð þess valds, sem konungi er
falið. Samkvæmt ríkjandi skoð-
unum, er allt vald, þar á meðal
konungsvaldið, frá þjóðinni
komið. Hún eða fulltrúar henn-
ar hafa falið konungi þetta
vald. Er þvi sjálfsagt að full-
trúasamkoma þjóðarinnar, Al-
þingi, ráðstafi konungsvaldinu,
þegar svo ber við, að konungi
verður ókleift að fara með það,
enda kveði eigi lög sérstaklega
á um það tilfelli.
í ályktuninni um meðferð
konungsvaldsins fellst alls eigi
afnám konungsdóms á íslandi,
heldur er hinu íslenzka ráðu-
neyti aðeins falið að fara með
vald þetta til bráðabirgða, sbr.
orðin „að svo stöddu.“ í álykt-
uninni er gert ráð fyrir, að hið
óvenjulega ástand kunni aðeins
að standa skamma hríð, og
jafnskjótt sem það falli niður,
taki konungur við störfum sín-
um aftur.
Um síðara atriðið gegnir
sama máli. Að vísu var umboð-
ið eins og áður segir afturtækt
af íslands hálfu án samþykkis
Danmerkur. En af íslands hálfu
hlaut það að vera veruleg for-
senda, að Danmörku væri kleift
að rækja umboðsstörfin. Slíkt
hlýtur ætíð að vera veruleg for-
senda umboðssamnings. Með
hernámi Danmerkur var veru-
leg forsenda fyrir umboðinu
brostin. íslenzkum valdhöfum
var því rétt og skylt að taka
utanríkismálin r- sínar hendur.
Alþingi hefir í síðari ályktun-
inni, eins og hinni fyrri, gert
ráð fyrir, að hér væri aðeins
um bráðabirgðaráðstöfun að
ræða. Að lögmæti þessara álykt-
unar mætti færa fleiri og ó-
yggjandi rök, en þetta ætti að
nægja, enda hafa þær verið við-
urkenndar af ýmsum ríkjum.
Um nauðsyn þeirra verður held-
ur ekki deilt.
Sumir kunna að halda því
fram, að ísland hafi þegar 10.
apríl haft fulla heimild til að
slíta öllu sambandi við Dani og
segja skilið við konunginn. Hefði
þá væntanlega verið lýst yfir
lýðveldi hér. Á þá skoðun verð-
ur þó tæplega fallizt. Það er hins
vegar ljóst, að ómöguleikinn
getur verið svo varanlegur, að
hann gefi ótvíræða heimild til
sambandsslita. Hversu langvar-
andi hann þurfi að vera til slíks,
er vitaskuld álitamál.
En hvað sem um þetta má
segja býst ég við, að flestir verði
sammála um, að vegna atburð-
anna, sem á eftir fóru, hafi það
þó verið heppilegast, að sam-
bandinu var ekki slitið og lýð-
veldi lýst yfir, því að hernám
íslands hefði verið allt annað en
skemmtileg eða heppileg byrj-
un fyrir hið íslenzka'lýðveldi.
Eins og kunnugt er, varð
skammt stórra högga á milli hjá
hernaðarstórveldunum. Mánuði
eftir hernám Danmerkur, var
ísland hernumið af hinu brezka
ríki. Aðfaranótt 10. maí var
brézkt herlið sett hér á land.
Síðan hefir brezkur her dvalið
hér á landi. Sama dag og hið
brezka herlið kom hingað, gekk
hinn nýskipaði sendiherra
Breta á fund ríkisstjórnarinnar
og gaf henni hátíðlegt loforð
um, að Bretar myndu eigi hafa
herlið hér á landi stundu lengur
en nauðsyn krefði, og að þeir
myndu láta innanlandsmál af-
skiptalaus með öllu.
Að vísu er tæplega hægt að
segja, að brezka herstjórnin
hafi látið innanlandsmál með
öllu afskiptalaus, þar sem hún
hefir flutt nokkra íslendinga til
Englands, án þess að mál þeirra
væru rannsökuð af íslenzkum
hlutaðeigandi yfirvöldum. En
þrátt fyrir það er engin ástæða,
enn sem komið er, að véfengja
heit þeirra, enda hafa Bretar
jafnan verið oss vinveittir.
Verðum vér því að ætla, að þeir
hverfi héðan á brott að ófriði
loknum. Það er því rétt fyrir oss
að gera áætlanir vorar og ráð-
stafanir með það fyrir augum.
Enginn veit hvenær eða hvern-
ig sá hildarleikur, sem nú stend-
ur yfir, endar. Ef til vill endar
hann fyrr en varir og e. t. v.
stendur hann enn langa hríð.
Um það ráðum vér íslendingar
engu. Og vér ráðum heldur eigi
einir, hver örlög vor verða. En
þrátt fyrir það dugar eigi að
leggja árar í bát. Vér verðum,
þrátt fyrir erfiðleikana að
halda áfram baráttunni fyrir
frelsi okkar og fullveldi og
henni á eigi að ljúka fyrr en
sjálfstæði íslands er að fullu
viðurkdnnt, bæði í orði og verki.
Fari svo að stríðinu ljúki á
þessu ári, sem eigi er útlit fyr-
Framh. á 6. síðu.