Eining - 01.06.1962, Qupperneq 3

EINING
3
Heilbrigðisástand á íslandi
ii
BOLDSVEIKIN (lepra) barst hing-
að til lands á 13. öld og var þrem
öldum síðar orðin útbreiddur og skað-
vænn sjúkdómur. Þá óttuðust menn
veikina svo mjög, að hún var aldrei
nefnd á nafn án þess að bæta við: „Guð
veri með oss“. Um þær mundir var á-
kveðið að stofna fjóra „spítala" fyrir
holdsveika, en framkvæmdin dróst um
það bil heila öld. Stærsti spítalinn átti
upphaflega að rúma 12 sjúklinga, en
þeir voru aldrei fullskipaðir, og sam-
anlagður sjúklingafjöldi fór sjaldan
fram úr 12 og var oft minni. Að sjálf-
sögðu var þarna engin læknishjálp, enda
voru engir læknar til og óþrifnaður
mikill.
í bólunni miklu árið 1707 dóu flestir
holdsveikissjúklingarnir, en þeim fjölg-
aði brátt aftur. Margir þeirra dóu í
mislingafaraldri 1848, og eftir það voru
hinir svonefndu „spítalar" lagðir nið-
ur, enda höfðu þeir aldrei verið annað
en óhrjálegir geymslustaðir. Einangr-
unin hefur þó áreiðanlega haft sína
þýðingu og vafalaust dregið úr út-
breiðslu veikinnar. Sjúklingum fjölg-
aði enn, og vitað er, að 1896 voru þeir
að minnsta kosti 237.
Frá því 1776 hafa holdsveikissjúk-
lingar ekki mátt stofna til hjúskapar,
og forðuðust flestir samneyti við þá.
1898 voru sett lög, sem mæltu svo fyrir,
að holdsveika mætti úrskurða til ævi-
langrar sjúkrahúsvistar. Af þessu leiddi
stundum átakanlega harmleiki í einka-
lífi fólks. Einmitt á því ári 1898 var
stofnaður spítali, sem danska Oddfell-
owreglan gaf íslendingum. Það var
fyrsta sjúkrahús hérlendis, sem svaraði
kröfum tímans. Þar voru 60 sjúkrarúm.
Eins og sést af töflu 2 hefur veikin
verið upprætt að kalla á síðustu sex
áratugum. Þeir sex sjúklingar, sem enn
eru á lífi, eru allir komnir á efri ár.
Fjórir eru á sjúkrahúsi, og aðeins einn
þeirra hefur ekki náð bata.
Þegar á það er litið, hvað línuritið yf-
ir sjúklingafjöldann hrapar ört í beinu
framhaldi af hinum mikilvægu ráð-
stöfunum, sem gerðar voru 1898, mætti
ætla, áð þar væri náið orsakasamband
á milli. Samt er þetta ef til vill ekki
einhlít skýring. Nú er vitað, að veikin
er í rauninni lítið smitandi og að með-
göngutíminn er mjög langur, allt að
nokkrum ái’atugum. Smitunarleiðir eru
ókunnar, enda þótt holdsveikissýkillinn
fyndist árið 1874 af Norðmanninum dr.
Armauer Hansen. Nú er komin fram sú
tilgáta, að veikin berist annað hvort
með flóm eða höfuðlús eða hvoru
tveggja, og vissulega afsannast sú kenn-
ing ekki hér. Fyrir fáeinum áratugum
var þriðja hvert skólabarn lúsugt, en
nú hefur lúsin verið afar sjaldgæf hér
um margra ára skeið. Það er því ekki
Jón Sigurðsson borgarlæknir.
óhugsandi, að aukið hreinlæti og bættir
lifnaðarhættir hafi átt sinn þátt í að
ráða niðurlögum veikinnar.
Nú eru bráðum 100 ár síðan menn
gerðu sér ljóst, hversu útbreidd sulla-
veikin var hér á landi. Smitunarleiðirn-
ar voru uppgötvaðar, og voru þegar
gerðar ráðstafanir til að uppræta sjúk-
dóminn. Um þetta leyti (1867) áætlaði
Finsen, að 2% landsmanna væru sulla-
veikir. 1882 taldi Jónassen, að talan
væri komin niður í 1,7%, en 1913 áleit
Guðmundur Magnússon, að hún væri í
mesta lagi 0,3—0,4%.
Sullaveikin er, sem kunnugt er,
sníklasjúkdómur, og berast bandorm-
arnir í menn úr hundum, en þeir sýkj-
ast af því að éta sulli úr líffærum sauð-
kinda. Lifnaðarhættir okkar áður fyrr
stuðluðu mjög að þess konar smitun, þar
sem næstum allir landsmenn voru
sveitafólk, sem umgekkst hundana mjög
náið, en öll slátrun fór fram heima á
bæjunum.
Ráðstafanir þær, sem gerðar voru af
hálfu stjórnarvalda árið 1890 og aukn-
ar 1924, voru í því fólgnar að takmarka
hundahald, að lækna hunda af bandorm-
um og koma í veg fyrir, að hundar
næðu í hráæti á blóðvelli. Þessar ráðstaf-
anir, samfara auknu hreinlæti, eru nú
að útrýma veikinni. Um langt skeið hef-
ur hún aðeins fundizt hjá gömlu fólki
og mun hverfa alveg með því.
Taugaveiki gekk hér sem farsótt á
18. öld, en varð landlæg á 19. öld. Hún
kostaði mörg mannslíf. Þó virðist hún
hafa verið nokkru vægari hér en í ýms-
um öðrum löndum. Með vaxandi hrein-
læti á 20. öld og öflugri sóttvörnum fer
taugaveikin að réna, einkum eftir að
farið var að leiða vatn í lokuðum leiðsl-
um og hafa eftirlit með vatnsbólum.
Lagnir holræsa, gerilsneyðing mjólkur
og leit að smitberum hafa verið mikil-
vægir þættir í baráttunni gegn veikinni.
Þetta kom til framkvæmda í hinum ýmsu
landshlutum á árabilinu 1907—1925.
Nú sést aðeins eitt taugaveikistilfelli ca.
fimmta hvert ár og síðustu tvo áratugi
hefur enginn látizt úr þessum sjúk-
dómi.
Enda þótt fjöldi hvers kyns næmra
sjúkdóma hafi geisað í landinu seinustu
aldirnar og gert mikinn usla, lét berkla-
veikin þó af óskýranlegum ástæðum
ekki verulega til sín taka fyrr en í lok
síðustu aldar. Einmitt þegar öðrum
sjúkdómum fækkar óðum, færist berkla-
veikin í aukana og er upp úr aldamót-
um 1900 orðin slíkt þjóðarböl, að öll
önnur heilbrigðisvandamál hurfu í
skuggann.
Árið 1911 dóu 114 eða 1,3%0 lands-
manna úr berklaveiki, og var hún þá
10% allra dánarorsaka. í aldarfjórðung
hélt hún enn áfram að breiðast út, en
dauðsföll náðu hámarki 1930. Á því
ári varð hvíti dauðinn 232 mönnum að
aldurtila eða 2,1%0 og var 20% allra
banameina. Geigvænleg tala.
En síðan verða skjót umskipti.
Berklaveikin rénar hraðar en hún jókst.
Dauðsföllum fækkar jafnt og þétt, örar
en dæmi eru til í nokkru öðru landi. Á
fáum árum lækkar dánartalan meira en
á nokkrum áratugum í sumum ná-
grannalöndum. Hver er orsökin? Því
miður verður ekki gefin fullnægjandi
skýring á þessu, en þó nokkur.
Árið 1910 var fyrsta heilsuhælið
stofnað hér á landi að tilhlutan félags-
skapar, sem stofnaður var í því skyni.
Þar voru aðeins 80 sjúkrarúm og ann-
aði hælið því naumast að taka við öðr-
um en ólæknandi sjúklingum.