Einherji - 22.07.1970, Blaðsíða 3

Miðvikudagur 22. júlí 1970.
EINHERJI
3
Mökkur frá Heklu
Sigurður J. Liíndal.
Ritstjóri Einherja hefur
beðið mig að festa á blað
sitthvað um sendinguna frá
Heklu, sem henni reyndist
auðvelt að koma norður yfir
fjöll í byrjun maí-mánaðar.
Ijessi sending mun vera hin
afdrifaríkasta af þessu tagi,
sem við á vestanverðu Norð-
urlandi höfum fengið, síðan
Skaftáreldar gengu árið 1873
með þeim hörmungum, sem
þeim fylgdu, og er þó ólíku
saman að jafna, sem betur
fer. Mun ég nú í stuttu máli
víkja að því, hversu þessir
atburðir hafa komið mér
fyrir sjónir og hverjar af-
leiðingar hafa orðið til þessa.
!Eg sat við skrifborð mitt
þetta kvöld, þegar Heklugos-
ið hófst. Gosið mun hafa
hafizt kl. rúml. 21, og með
seinni fréttum fengust fyrstu
fréttir um það, sem var að
ske. Kl. rúmlega 23 fór ég
að taka eftir því, að mér
fannst kvöldið óeðlilega
dimmt. Fannst kvöldið ætti
ekki að vera dimmt, komið
fram í mai Um kl. 23,30
gekk ég til svefnherbergis.
Var þá sem næst aldimmt.
Um leið og ég gekk, leit ég
út um glugga til vesturs, og
sýndist mér þá, sem dagrönd
væri í vesturátt, að öðru
leyti var himinn aldökkur.
Ekki varð mér þó þetta frek-
ar athugunarefni, og ekki
kom mér í hug, að nú væri
gosmökkurinn að koma yfir
okkur. En nú var skammt til
tíðinda. Eg lagðist til svefns,
en litlu síðar talaði kona mín
til mín og spurði, hverju það
sætti, að hún sæi ekki fyrir
glugganum í svefnherberg-
inu. Þetta var vissulega rétt.
Það var ekkert að sjá nema
glórulaust myrkur. Var nú
ekki um að efast, h'vað var
að ske, enda mátti heyra
öskuhríðina dynja á húsinu.
Ekki vildi ég láta svo for-
vitnilegan atburð fara fram
hjá mér. Ég fór því á stjá,
m. a. til þess að vita hvort
gluggar væru nægjanlega
lokaðir, því að askan smaug
um allt, ef nokkra glufu var
að finna. Til merkis um það
hversu askan leitaði inn, vil
ég geta þess, að inni í sæmi-
lega þéttu geymsluhúsi hér
í nágrenni sá ég öskulag sem
var 1—2 mm á þykkt. Um
kl. 24 fór ég út og vildi at-
huga, hversu þetta nýstár-
lega veðurlag hagaði sér.
Það var ekkert að sjá, ann-
að en kolsvarta myrkur.
Strekkingsvindur var af
suðri, enda er Hekla í há-
suður héðan og öskufallið
líkt því sem moksturskafald
væri. Ekki mundi ég kjósa
mér þess háttar veðurlag
sem ferðaveður, á meðan
annars væri kostur. Mér varð
sitthvað hugsað á meðan ég
stóð úti í öskubylnum, um
það sem nú væri að ske. Ekki
get ég neitað, að mér fannst
það vera léttlynt fólk, sem
ég heyrði skömmu síðar
segja hvert öðru fréttirnar,
og hlæja að ósköpunum.
Um kl. 1 var að birta í lofti
og sást þá vel til fjalla, svo
sem venja er til. Eitthvert
öskufall varð þó síðar um
nóttina, en ekki svo að miklu
næmi. Morguninn 6. maí
var allt svart af öskufalli.
Askan var kolsvart, fínt dust,
mikið iaf því fínt sem hveiti,
en grófast sem fínn sandur.
Mest varð öskufallið um Víði-
dai, Vesturhóp og Vatnsnes
norðanvert. Minnst varð það
uim Hrútafjörð, og á bletti
á Vatnsnesi innanverðu að
vestan. Mest varð öskufallið
á bletti á austanverðu Vatns-
nesi. Talið er, að þar hafi
hafgola komið á móti ösku-
fallinu, og þess vegna hafi
þar fallið svo feikilega mikið.
Á því svæði sem öskufall-
ið varð mest, er talið að það
hafi verið 4—6 rnm. Eina
mæhngu vissi ég gerða í Vest-
urhópi strax að morgni, og
reyndist það vera 4 mm. Tal-
ið er, að þetta öskufall nemi
40—60 tonnum á ha. Má
svo reyna að reikna hversu
miklu Hekla hefur spúð frá
sér þessar fyrstu klukku-
stundir. Einnig þann leiftur-
hraða, sem á gosefnum varð
hér norður á Húnaflóa. Eng-
um mun hafa verið ljóst í
byrjun, hver vá var nú kom-
in að dyrum þeirra. Þetta
var heldur ekki á neinn hátt
óeðlilegt. Heklugosið 1947
reyndist ekki bráðhættulegt,
og gaddur og liðaveiki komu
ekki fram fyrr en löngu síð-
ar. I frásögn af Kötlugosinu
1918 er heldur ekki talað um
vanhöld af eiturefnum. Þá
var það jökulhlaupið, sem
olli mestum usla. Rannsóknir
sérfræðinga okkar á flúor-
magni hófust fljótlega, og
sagt var að fyrstu niðurstöð-
ur væru væntanlegar eftir
nokkra daga. En síðan kom
löng þögn, það var ekki fyrr
en 27. maí að niðurstöður
voru birtar. Hvað þeim
drætti olli veit ég ekki, en
betra hefði verið að heyra
strax hvað í Ijós kom, þó að
ótíðindi væru.
Aðstaða manna til að
taka fé sitt á innistöðu var |
mjög misjöfn. Raunar voru
það þeir einir, sem áttu næg !
hey og höfðu vatnsleiðslu í
hús sín, sem gátu verið nokk-
urn veginn tryggir með
skepnur sínar, að minnsta
kosti þar til óumflýjanlegt
var að láta út vegna sauð-
burðarins. Nokkra bændur
vissi ég, sem gáfu öllu sínu
fé inni fram yfir fardaga, og
tel ég það næstum furðulegt
úthald. Ég átti eina á úti
nóttina sem gosið hófst. Hún
hafði leitað til fjalls, eins og
sauðkinda er von á vordög-
nm. Hún kom heim á þriðja
degi, lagðist fyrir og var
dauð næsta morgunn. Ekki
tók ég nema óverulegt mark
á þessari aðvörun, en síðar
sá ég að sama gerðist hjá
nágranna mínum, sem missti
nokkrar kindur til fjalla.
Sumar þeirra voru dauðar
eftir 3—4 daga.
Um miðjan maí var farið
að leita eftir heykaupum,
einkum úr Eyjafirði. Þau
komu að miklum noturn, og
þörfin fyrir þau var víða
mjög mikil. En að hægt sé
að flytja hey til annarra en
þeirra, sem mesta hafa þörf-
ina, er óhugsandi, þegar heil
héruð verða fyrir barðinu á
öskufalli, eins og hér skeði
nú. Ég held að það hafi tek-
izt að útvega næg hey, til
þess að hægt væri að gefa
kúnum inni nú fram um mán-
aðarmótin, og sauðfé höfðu
flestir á gjöf að meira eða
minna leyti fram yfir far-
daga. Alls munu hafa verið
flutt að um 200 tonn af heyi.
Ég mun ekki reyna að
rekja hér annál vanhalda og
erfiðleika, sem komu í kjöl-
far öskufallsins. Skýrslum
verður nú safnað um van-
höldin, sem þegar hafa orð-
ið. Þeir munu sárafáir, sem
ekki hafa orðið fyrir meiri
eða minni vanhöldum, cg
þau hafa að einhverju leyti
náð til allra búfjártegunda,
þ. e. sauðf jár, hrossa og
nautgripa. Mest hafa van-
höldin orðið á sauðfé, og ég
held, að ekki sé áætlað um
of, þó að talið sé að þeir,
sem verst hafa orðið úti,
eigi nú aðeins þriðjung verð-
mætis í sauðfé, miðað við það
sem væri, ef áfall hefði ekki
ciðið af öskufallinu. Um það
segir dauðatalan ekki alla
sögu. Vanhöldin komu fram
í ýmsum myndum. Auk þess
sem hreinlega fór yfir um,
létu ær lömbum, þau fædd-
ust fyrir tímann, og sumar
ærnar eru aumingjar, og nú
má sjá ær ganga á hnján-
um, þó að hressilegar séu á
annan hátt. Eitt af því, sem
einkenndi þessi veikindi af
öskufallinu, var það, að ærn-
ar voru sinnulausar um lömb-
in og mjólkuðu ekki. Jafnvel
þó að þær hresstust á ný,
kom ekki í þær dropi af
mjólk. Það mun líka vera
þekkt fyrirbæri, að flúoreitr-
un fylgir lítil mjólkurmynd-
un. Ég tel, að lítil mjólkur-
myndun ánna muni vera
höfuð ástæðan til þess, að al-
mennt kom korka í lömbin,
eítir að ánum var hleypt út.
Veikindi komust í nautgripi
á nokkrum bæjum, með
drykkjarvatni, að því er tal-
ið var. Ekki varð það þó að
miklu tjóni, en einni kú varð
að lóga.
Hross voru vel undan vetri
gengin, en jafn illa farin
hross og sumar hryssur voru
á þessu vori, hef ég aldrei
séð. Folöldin, sem fæddust
í maí, urðu flest vesahngar,
þau sem lifðu. Hvað verður
um heilsufar hrossanna í
haust, get ég ekki sagt um,
en fiest munu þau vera að
ná sér að nýju.
Stærsta áfallið var það,
þegar það sýndi sig, að ný-
græðingurinn var skepnun-
um eitraður og að þær van-
þrifust og kviðdrógust, þó
að gróður væri orðinn næg-
ur. Það var ekki fyrr en und-
ir miðjan júní, að skepnur
fóm að rétta við aftur, og
fram að þeim tíma komu
ærnar hlaupandi, ef að þær
vissu að verið var með hey-
tuggu. Nýgræðingurinn var
í fyrstu gulur og korkuleg-
ur, og úthaginn bar gulieitan
blæ. Af þeim gróðri gat eng-
in skepna þrifizt. Það var
rétt fyrir miðjan júní, sem
álftin kom allt í einu, og tók
upp sína venjulegu háttu
með kvak á tjörnum og fæðu-
öflun á flóum. Það kann að
virðast ólíklegt, að dýr og
fuglar skynji hættu sem
þessa, en engum alsjáandi
gat þó dulizt, að svo var, svo
greinilegt var það.
Harðærisnefnd og sérfræð-
ingar hafa komið hingað
þrisvar sinnum á þessu vori
og haldið fundi, fyrst 19.
maí. Fjölmennastur var fund-
ur í Ásgyrgi 12. júní. Hann
sottu á þriðja hundrað bænd-
ur, eða fylhlega jafn margir
og alhr bændur sýslunnar.
Nú þessa dagana er verið að
flytja kvígur á öðru ári vest-
ur á Snæfellsnes. Verða flutt-
ar um 180 kvígur. Það er
olrkar öryggisráðstöfun, ef
illa tekst til um aðrar skepn-
ur. Þetta eru þeir einu grip-
ir, sem kostur er að koma
á ómengaða haga. Það er
oft sagt, að það sé auðvelt
að vera vitur eftir á. Ég veit
ekki hvort það er svo auð-
velt í þetta sinn. Aðstæðurn-
ar hverju sinni skapa þá
möguleika, sem fyrir hendi
eru. Ég held, að þegar á
heildina er litið, þá hafa þeir
verið notaðir. Hitt er mér
fremur undrunarefni, hversu
mikla varaorku bændur höfðu
að láta, meðan erfiðleikarn-
ir voru mestir, og hversu
hey entust, eftir það hörm-
ungarsumar, sem s. 1. sumar
var.
Hitt getur verið, að sumir
hefðu haldið fé sínu meira
mni en gert var á meðan
hættan var mest, ef að full
vitneskja hefði verið um
hættuna. En hana vantaði,
bæði hjá lærðum og ólærð-
um. Og ennþá er það svo,
að það er reynslan sem
kennir.
Sem betur fer eru áföll af
eldsumbrotum sjaldgæf hér
um slóðir. Um Heklugosið
1947 þarf ekki iað ræða í
þessu sambandi. I Kötlugos-
inu 1918 féll einhver aska,
einkum í Skagafirði, og gam-
all Skagfirðingur hefur sagt
mér, að öskufallsnóttina hafi
sumir, er á ferð voru, ekki
náð náttstað vegna dimm-
viðris af öskufalli og nátt-
myrkri. En tjón mun ekki
hafa orðið af því öskufalli.
Heklugosið 1847 mun ekki
hafa komið hér við sögu. En
um Sikaftáreldana er annað
að segja. Björn á Brands-
stöðum kallar það ár bruna-
árið. Þá féll niður notkun
á afréttum árum saman og
fjallagrös eyðilögðust. Enn-
fremur segir í Brandsstaða-
annál: „Þeir sem áttu töðu-
fyrningar, héldu öllum kúm
sínum, hinir ekki, því bæði
fyrir heyleysi og liðaveiki
varð að lóga þeim.“ Og einn-
ig: „Allan veturinn varð féð,
er lítið var annað en ær, smá
skorið niður af vanþrifum
og beinaveiki.“
Þorvaldur Thoroddsen seg-
ir í riti sínu Árferðis-annáll
1865—1900 m. a. um árið
1884, þ. e. veturinn eftir
Skaftárelda: „Þó varð fellir-
inn fyrir norðan enn meiri
en á Suðurlandi, en einna
mest féll í Húnavatnssýslu
vestarlega." Og ennfremur:
„Vanþrif voru þó enn sem
Framhald á 6. síðu
Frá Gagnfræðaskola Sigluf jarðar
I ráði er að starfrækja framhaldsdeild (5. bekk)
við Gagnfræðaskóla Siglufjarðar veturinn 1970—
1971, ef nægileg þátttaka fæst. Umsóknir um deild-
ina skal senda fyrir 15. ágúst n. k. til Jóhanns
Jóhannssonar, skólastjóra, eða Skúla Jónassonar,
formanns fræðsluráðs, sem veita nánari upplýsingar.
Nokkrir nemendur geta fengið skólavist í lands-
prófsdeild, 3. og 4. bekk. Umsóknir sendist skóla-
stjóra, eða formanni fræðsluráðs fyrir 15. ág. n. k.
Siglufirði, 18. júlí 1970.
FRÆÐSLURÁB SIGLUFJARÐAR