Dagblaðið Vísir - DV - 15.11.2004, Blaðsíða 24

24 MÁNUDAGUR 15. NÓVEMBER 2004
Menning DV
Þorbjörn Broddason
Vald fjölmiðla, áhrif og ábyrgð
Umsjón: Páll Baldvin Baldvlnsson pbb@dv.is
Næsti hádegisfundur Sagnfræð-
ingafélags um spuminguna Hvað er
vald? verðui' í Norræna húsinu þriðju-
daginn 16. nóvember og hefst stund-
víslega kl. 12.05. Þá flytur Þorbjöm
Broddason félagsfræðingur erindi sem
hann nefnir: Fjórða grein valdsins.
Fjölmiðiar, áhrif og ábyrgð.
Þorbjöm hefur verið frumkvöðull í
rannsólóium á fjölmiðlum hér á landi.
Ilann hefur veri virkur í opinberri
úmræðu um fjölmiðla, starfsaðstæður
þeirra, sérstöðu ríkisútvarpsins sem
hann hefur smtt dyggilega, og erindi
einkarekinna miðla á markað.
Þorbjöm hefúr dregið umræðuefni
sitt saman á eftirfarandi hátt: Fjölmiðl-
ar búa ekki yfir neinu formlega skil-
greindu þjóðfélagslegu valdi. Eigi að
síðui gegna þeir miklu og sívaxandi
hlutverki á okkar dögum og þeir hlutast
óspart til urn málefni almennings. í er-
indinu verður sú afstaða tekin að fjöl-
miðlar búi yfir raunverulegu valdi í
klassískum félagsfræðilegum skilningi
og að í ljósi þess beri að meta áhrif
þeirra.
Ábyrgð fjölmiðlafólks (eigenda,
stjómenda og starfsmanna) og kröfúr
almennings á hendur því ber einnig að
skoða f þessu sama ljósi. Sýnt verður
fram á með sögulegum dæmum og
dæmum úr íslenskum nútíma hvemig
breytingar á ríkjandi boðskiptaháttum
hafa ævinlega vakið bæði ugg og and-
stöðu málsvara gróinna gilda og full-
trúa gróinna hagsmuna. Oft hafa þær
einnig dregið diik á efdr sér í menning-
arlegum og pólitískum sldlningi.
Hádegisftmdir Sagnfræðingafélags-
ins um vald hafa þegar vakið nokkra
umræðu í fræðasamfélaginu sem hefur
sýrst út í almenna opinbera umræðu.
Stöðvar 2 - Idol -
vekurýmsar
spurningar. Stór
hópur ungs
fólks safnast
saman og reynir
sig í söng frammi
fyrir dómnefnd, sjónvarps-
vélum og áhorfendum. Krakkarnir
velja sér undantekningalaust erlend
lög til flutnings. Ilangflestum tilvikum
ersögurinn eftirherma, flytjandi rennir
sér eftir slóð fyrri flytjenda, hermir
áherslur og öndun og skilar einhvers-
konar karókí-útgáfu afþekktu erlendu
lagi.
FLYTJANDI nær oftast seint tökum á
lagi meö erlendu texta. Það þarfekki
annað en aö líta á feril þeirra Sigríðar
Beinteins.Ásbjörns Morthens og Þor-
valds Þorvalds. Ekkert þeirra hefur náð
erlendum fram, öll þeirra tónlist sem
náð hefur hljómgrunni hjá þjóðinni er
á íslensku, hugsuð í samtvinnun lags
og Ijóðs á því máli sem er listamannin-
um eðlislægt. Túlkun i söng byggist á
þekkingu á hljóðheimi Ijóðsins, þeim
hrifum sem orð vekja í skilningi flytj-
andans, hvernig málskynjun hans set-
urmarksittásöng.
ÞETTA sannast sinn eftir sinn í slökum
flutningi í Idol. Fólk
^yeit einfaldlega
iekkert hvað það
1 eraðsyngja.
I Það skilurtext-
ann í besta falli
áyfirborðs-
kenndan hátt. Það
er því hreint undarlegt
að dómnefndin og aörir aðstandend-
ur, dagskrárstjóri innlends efnis, dóm-
nefnd og framleiðandi, skuli ekki hafa
sett markið hærra skjólstæðingum sín-
um og áhorfendum til góða, og tak-
markað lagaval í öllum prufum, á öll-
um stigum keppninnar við íslenska
texta hið minnsta,
helstíslensk
Flugur
sönglög. Með þvi
móti væri flytjendum
auðveldað stórlega að ná tökum á
viðfangsefninu, dómnefnd yrði fyrri til
að sjá hvar raunverulegt talent væri á
ferð og okkur áheyrendum yrði hlust-
unin bærilegri.
REYNDAR vekur það nokkra furðu að
forystumenn íslenskra texta og
lagaflytjenda skuli ekki hafa lagt fram
þá kröfu svo augljós sem hún er. Hvar
er hagsmunagæslan? Harðsviraðir
kaupsýslumenn sem eru að búa til
skemmtikrafta á borð viö Nylon átta
sig á þessu. Ballabransinn er að stóru
leiti farinn að byggjast á íslenskum
textum. Þeirsem hafa sterkasta stöðu i
hverskyns
flutningi tónlistar
hafalærtafeigin
raun.sumireftir
áratuga rúnt
um samkomu-
húslandsins,að
landinn vill syngja
á Islensku.
ÞVl er það furðulegt aö jafn markaðs-
sækið teými og stýrir Idol fyrir Stöð 2
skuli ekki hafa fattað að það yrði
prógramminu að öllu leyti til góða ef
sú einfalda krafa yrði hérmeð sett
fram að hér eftir syngi menn allt í þess-
ari hæfileikakeppni - á íslensku. Það
má til dæmis taka ákvörðun um það -
snögglega - á morgun. Þá erdagurís-
lenskrar tungu.
Svik um síðir
Það var að frumkvæði Baltasars
Kormáks að ráðist var í sviðsetningu
Betrayal eða Svika eins og það kall-
ast í þýðingu Gunnars Þorsteinsson-
ar, fyrst fyrir norðan og nú á föstu-
dag hér syðra. Sýningin fékk ágæta
aðsókn nyrðra og hrópandi lof hjá
Soffíu Auði Birgisdóttur.
Betrayal þótti tímamótaverk þeg-
ar það var frumsýnt 1978. Þar var
rakin hversdagslega framhjáhalds-
saga afturábak í tíma, hvert atriði var
fastnjörvað; sagan hefst 1969 oglýk-
ur átta árum síðar. Aðilar málsins
eru þrír, vel stæður útgefandi og
kona hans, bæði úr hámenntastétt
Lundúna og vinur þeirra, umboðs-
maður rithöfunda. Þeir eru báðir
menntaðir í virtustu háskólum
landsins, Oxford og Cambridge, í
bókmenntum og kynnast sem rit-
stjórar ljóðatímarita. Þeir eru báðir
gyðingar. Hún er líka úr efstu lögum
samfélagsins, samanber tilvitnun
þess efnis að hún drekki eftirmið-
dagskaffi með vinkonu sinni í Fort-
nums og Mason um 1970! Ungar
konur sem gerðu það voru fæddar
með silfurskeiðar í munnunum.
Leikurinn lýsir þríhyrningi í efsta
lagi íhaldsamasta samfélags Norður
-Evrópu á árunum 1969 til 1978.
Skiptir allt þetta einhverju máh? Það
skipti öllu máli þegar leikurinn kom
fram, rétt eins og samstofna leikir
Noels Coward um svipuð efni á
þriðja og fjórða áratugnum stóðu og
féllu með tímavísun sinni. Það er fá-
sinna að halda að hægt sé að svipta
leiknum ffá þessum rótum án þess
að hann tapi stórum hluta af efni
sínu. Síðan má reyndar spyrja hvað
skilja íslenskir áhorfendur yfirleitt af
samfélagslegu og persónulegu rými
verksins - og aftur ef það er slitið af
rótum, skilja þeir þá eitthvað meira
og betur?
Því er á þetta bent að í sviðsetn-
ingu Eddu Heiðrúnar Backman er
tekinn sá póll að færa atburðarásina
til okkar daga: því lýkur 2004 - fram-
hjáhaldið hefst átta árum áður. í
sýningunni er litið hjá stéttarstöðu,
ströngmn tíma verksins, þjóðemi,
nánast eins og það skipti ekki máli.
Og hvað er þá eftir?
Málstíll Pinters er alltaf eitt mikil-
vægasta atriði verka hans. Þau em
illþýðanleg fyrir bragðið. Gunnar
Þorsteinsson hefur ekki átt sjö dag-
ana sæla að koma textanum á ís-
lensku - sem aftur kallar á spurning-
una: hvaða íslensku? Hér stíga menn
út úr bíl, fara í almenningsgarða og
búa til stefnumót! Þýðingin er bók-
málskennd, laus við að klingja í lif-
andi máli okkar tíma.
Hvernig tekst svo til:? Edda hefur
haft sér til liðsinnis vaxandi leik-
myndahönnuð, Jón Axel. Lausnir
hans á mörgum ólíkum stöðum
leiksins er snjöll. Leiknum er hagan-
lega komið fyrir á rýminu sem er
eins og alltaf á Litla sviðinu illa þén-
anlegt verkum fyrir rammasvið og
raunar í þessu tilviki raunar hring-
svið. Edda brúar erfiðar skiptingar -
tíminn er ekki síður sagður í búning-
um, hvernig persónurnar breytast í
tímans rás frá hinum opna klæðnaði
1969 til lokaðra klæða 1977 - þær
verða ábyrgari þegnar, eldast og
þroskast - bilið brúar hún með tón-
list Gunnars Hrafnssonar á sviðinu
og leggur að auki yfir hljóðrás sem er
eina ferðina enn í leiksýningum okk-
ar tíma ofsögn. Hún hættir þar að
treysta texta skáldsins og leikurun-
um sínum - að ógleymdum áhorf-
endum.
Ekkert leikskáld síðustu aldar
lagði jafii rfka áherslu á hraða og
Pinter. Má raunar segja að hann hafi
heimtað endurskoðun á þeim mikla
hraða sem hafði lengi tíðkast í
bresku leikhúsi. í sýningunni á Litla
sviðinu eru mikílvægustu kaflar
leiksins - upphafsatriðið - þegar all-
ar aðstæður eru kynntar, leiknir á
tillitslausum hraða sem skautar yfir
það tilfinningalega rými sem vakir
milli persónanna. Undarlegt þegar
allar aðstæður kalla á hægagang.
Það eru jú gamlir elskendur sem eru
að tala saman í fyrsta sinn eftir langt
hlé í sambandi sem dó í tilgangs-
leysi. Sama skeytingarleysi setur
svip á samskipti vinanna tveggja
sem eru ekki lengur leikfélagar, voru
aldrei þeir elskendur sem þeir gátu
orðið, ekki vottar fyrir skilningi á því,
eru nú orðnir meira en viðskiptafél-
agar, heldur eru umsemjendur -
keppinautar í bisness og kviðmágar
að auki.
Þeir Ingvar Sigurðsson og Felix
Bergsson eru undarlega á reiki í sýn-
ingunni. Ingvar á gamalkunnum
nótum sem leikstjórinn hefur ekki
getað forðað honum frá, raunar má
ætla að hlutverkskipti hefðu hæft
verkinu betur. Felix sýndi að mínu
viti mestan vilja til að ná utanum
sinn mann, þó honum tækist engan
veginn að sýna hversu lágt umboðs-
maðurinn hans er tilbúinn að leggj-
ast til að koma duldu höggi á vin
sinn.
Jóhann Vigdís fær það hlutverk
að konuna sem veldur broti á boð-
Sögn ehf., Á senunni, Leikfélag
Akureyrar og Leikfélag Reykja-
víkur sýna Svik eftir Harold
Pinter. Þýðing: Gunnar Þor-
steinsson. Leikstjóri: Edda
Heiðrún Backman. Leikmynd:
Jón Axel Björnsson. Búningar:
Filippía I. Elísdóttir. Lýsing:
Benedikt Axelsson. Tónlist:
Gunnar Hrafnsson. Hljóðmynd:
Gunnar Sigurjónsson. Leikend-
ur: Vigdis Jóhanna Arnardóttir,
Felix Bergsson, Ingvar Sigurðs-
son, EllertA. Ingimundarson.
Frumsýning í Reykjavík: 72.
nóvember 2004.
Leiklist
orðinu: þú skalt ekki girnast... Henni
er um mun að sýna okkur hvað
henni gengur til: kalt viðmót hennar
í praktískri lausn í upphafi, lygi
hennar og yfirbreiðsla verður dauf,
leikur hennar að tveim mönnum
bragðlítill - hún verður að gera bet-
ur en að táldraga tvo menn á sviði,
hún verður að táldraga heiian sal!
Ellert Ingimundarson lék þjón á
veitingastað. Úr hvaða farsasýningu
LR var hann nýsloppinn?
Sýningin um girnd og tál og
munaðarfúlla ást, afbrýði og dul, var
einstaklega kynlaus, jafnvel upp-
hafsárásin þegar tildrög að sjö ára
ástarsambandi verða til í hinu fræga
gripi hans um hönd hennar þegar
hún víkur undan honum - hreyfing-
in varð dauð - enda bætt í: hún tek-
ur á móti og hendur þeirra hringast
saman: skrifaði Pinter það?
Sviðsetning íslenskra listamanna
á þessu snilldarlega verki Pinters um
siði og ástarmál áttunda áratugs síð-
ustu aldar var þannig vonbrigði.
Framhjáskot, yfirvegað og mátt-
laust. Og þegar maður verður vitni
að svoleiðis niðurstöðu þá verður
það undrunarefni og veldur síðar
sárri gremju.
Péll Baldvin Baldvinsson
Sígildur gripur gefinn Hönnunarsafni
Expressó-vél frá Pavoni
Einar f Kaffiboði og Aðalsteinn Ingólfsson, forstöðumaður Hönnunarsafns íslands,
dreypa á kaffi úr kaffivél frá La Pavoni. DV-mynd Skyggna
Kaffihúsamenningin í Reykjavík
er fastur liður í borgarlífinu. Kafii-
húsasagan er reyndar merkilegur
kapítuli í sögu þorpsins sem varð
bær og loks borg. Kaffihúsin voru
virkir samkomustaðir hárra sem
lágra. Þar voru fundir og skemmtan-
ir. Þegar fjölgun stríðsáranna var yf-
irstaðin varð snögg fjölgun í rekstri
kaffi og veitingastofa í bænum:
ástæðan var þröngbýli á heimilum,
fjöldi einstaklinga sem bjó í leiguher-
bergjum og allir þurftu að eiga sér
samastað til að hitta aðra. Kaffihúsin
voru helsti skjól þeirra sem bjuggu
þröngt.
Bylting verður í kaffimenningu
borgarinnar þegar Guðmundur í
Mokka stofnaði þann vinsæla stað á
Skólavörðustíg. Þar var í fyrsta sinn
boðið upp á ítalskt kaffi. Fyrir þann
tíma var ýmist boðið uppáhellt eða
soðið kaffi. Á Mokka var í fyrsta sinn
boðið uppá kaffi úr sérstakri kaffivél.
Einar Guðjónsson, eigandi versl-
unarinnar Kaffiboðs á horni Grettis-
götu og Rauðarárstígs, hefur fært
Hönnunarsafni fslands að gjöf ein-
tak af espressó-kaffivél La Pavoni
fyrirtækisins í Mílanó, svokallaða
Europiccola, sem er af mörgum talin
meðal úrvalsverka nútíma hönnun-
ar. Og það sem er ekki síst merkilegt
við kaffivélina er að enginn veit í
raun og veru hver e'r höfundur hins
endanlega útlits hennar.
Desiderio Pavoni er talinn hafa
fundið upp espresso kaffivélina árið
1902 og þremur árum seinna stofn-
aði hann La Pavoni fyrirtækið. Fram
eftir öldinni voru kaffivélar stromp-
laga gufukatlar með áföstum pípum
og ventlum af ýmsu tagi. Árið 1948
var fjölhaginn Gio Ponti fenginn til
að gera bragarbót á útliti þeirra og
hannaði þá kaffivél í láréttu formi
sem hægt var að nota á afgreiðslu-
borðum. Með tilkomu þessarar vélar
var lagður grunnurinn að þeirri kaffi-
húsamenningu sem við þekkjum í
dag.
Hins vegar var engin leið að laga
sér gott kaffi með heitri mjólkur-
froðu heima í eldhúsi fyrr en 1961
þegar óþekktur hagleiksmaður hjá
La Pavoni bjó til Europiccola vélina
með litlum katli úr steyptu látúni,
löngu handfangi sem gerði mönnum
kleyft að stjórna nákvæmlega fiæði
sjóðandi vatns gegnum kaffikorginn
og sérstökum gufukrana. í þessari
vél mátti laga átta vel útilátna
skammta af sterku kaffi, nægilegt
fyrir ítalska meðalfjölskyldu.
Europiccola vélin hefur ekkert
breyst í tímans rás, eitt þekktasta
dæmi um samstillt útlit og verkan -
„form follows function" sem menn
þekkja. Árið 1974 var síðan framleidd
16 bolla útgáfa af þessari kaffivél,
svokölluð Professional, með sérstök-
um þrýstimæli áföstum.
Einar Guðjónsson er sérstakur
áhugamaður um kaffimenningu og
hefur á undanförnum árum kapp-
kostað að flytja inn bestu kafiivélar
og kaffitegundir á hverjum tíma, auk
bolla og helstu hjálpartækja sem
hinn sanni kaffiunnandi þarf á að
halda. Hann viðurkennir þó að
Europiccola vélin sé honum ávaUt
ofarlega í huga.