Nýi tíminn - 04.09.1944, Síða 2

2
NÝI TÍMINN
NÝI TÍMINN
Útgefandi:
Sameiningar/lokkur alþýtu —
Sósialista/lokkurinn.
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
Gunnar Bcnediktsson.
Afgreiðsla og auglýsingaskrifstofa:
Skólavörðustíg 19. Sími 2184.
Áskriftargjald kr. 10 á ári.
Greinar í blaðið sendist til ritstjór-
ans. Adr.: Afgreiðsla Nýja Tímans,
Skólavörðustíg 19, Reykjavík
PRENTSMIÐJAN HÓLAR H.F.
Verkefnin kalla
Um heim allan er nú talið vist,
að styrjöldinni miklu verði lokið
hér í Evrópu ekki síðar en
snemma á næsta ári og ekki talið
ómögulegt, að þýzka hernaðar-
vélin kunni að hrynja, þegar
minnst varir. Og þá bíður þjóð-
anna mikilíenglegra og stór-
brotnara hlutverk en nokkru
sinni fyrr, að reisa úr rústum
þessarar ægilegu styrjaldar og
leggja grundvöll glæsilegra
menningartímabils í veraldarsög-
unni en áður hefur þekkzt.
Áður en ár verður liðið frá
stofnun lýðveldis á íslandi, veit-
ist okkur það hlutverk að vera
þátttakendur þessarar alþjóðlegu
uppbyggingar. Engin þjóð í öll-
um heimi hefur glæsilegri skil-
yrði en við til að hefja hið stor-
brotnasta framfaratímabil. Við
erum ekki aðeins auðug þjóð, að
tiltölu við fólksfjölda, við eig-
um ekki aðeins hin glæsilegustu
náttúruskilyrði í fiskisælu hafi
umhverfis landið, í óhemjuafli
fallvatna, í stóru og frjósömu
landi, í geysilegum jarðhita, sem
segja má að enn sé óvirkjaður,
þótt liann hiti upp íbúðir mikils
hluta höfuðborgarinnar. Við
eigum ekki aðeins stærstu auð-
jöfra heimsins miðað við fólks-
fjölda, - við sjálf, alþýða lands-
ins, er svo efnum búin, að yfir-
gengur allt, sem við höfum áður
þekkt. Við eigum hrausta æsku,
sem urn undanfarin ár hefur ekki
haft hugmynd um skort.
En þrátt fyrir öll þessi auðæfi,
þá er til sá möguleiki að láta
tækifærin renna úr greipum sér.
Og hættan á því er sérlega mikil,
nema alþýðan vakni til meiri
þátttöku á félagssviðinu en verið
liefur. Enn er hér á sú veila, sem
í öðrum borgaralegum þingræðis-
löndum, að löggjafarþinginu er
ofmikið ætlað urn forustu í fram-
kvæmdum, sem þjóðarheildina
varðar og ekki nægilega um það
hirt af alþýðunni að segja því
fyrir verkum og gera sér þess sem
skýrasta grein, hvernig fram-
kvæma skuli. Ef möguleikar þeir
hinir rniklu, sem nú eru fyrir
hendi, eiga að hagnýtast, þá verð-
ur alþýðan að eiga frumkvæðið í
stéttasamtökum sínum. Og það
þarf meira til en að hverjar ein-
stakar starfsstéttir alþýðunnar
láti málið til sín taka. Alþýðan
þarf að taka málin fyrir sem ein
heild. Hvernigfá að hindra það,
að þau miklu auðæfi, sem safn-
ast hafa fyrir með þjóðinni, verði
eyðslueyrir að geðþótta ein-
staklinganna? Hvernig á að veita
þessu fé til að undirbyggja al-
mennar og alhliða framfarir í
Fjörutíu og tveir gegn tíu
Kvartanir borgaralegu flokkanna um, að tíu þing-
menn Sósíalistaflokksins geri ómögulegt að mynda
þingrœðisstjórn, er tilkynning frá íslenzka auðvaldinu
um það, að það sé að gefast uþp við að stjórna ríkinu
eftir þingrceðisleiðum.
Þingrœðisskipulag
Við búum við þingræðisskipu-
lag að þeim hætti, sem ríkjandi
var um alla Vestur-Evrópu fyrir
nazistabyltinguna í Þýzkalandi
og ríkti utan Þýzkalands þar til
styrjöld brauzt út. Eitt einkenni
þessa skipulags er í því fólgið, að
meirihluti þjóðkjörins þings kem
ur sér saman um höfuðstefnu í
þjóðmálunum og velur sér fram-
kvæmdastjórn, ríkisstjórn. Til
þess að stjórn geti setið að völd-
um þarf hún að hafa fylgi meiri
hluta þingsins að baki, eða að
minnsta kosti þarf beint fylgi
hennar að vera sterkara en hin
beina andstaða, þannig að hlut-
leysi einhvers hluta þingsins get-
ur varið hana falli, þótt hreinn
meirihluti sé henni ekki fylgj-
andi.
Það liefur mörgum sinnum
orðið erfiðleikum bundið að fá
þennan meiri hluta. Þá aðeins
hefur allt fallið í ljúfa löð með
stjórnarmyndun, þegar einn
flokkur hefur náð meirihluta
þingsæta, svo sem verið hefur í
Bretlandi um undanfarin ár. Þó
getur sá meiri hluti verið svo
veikur, að erfiðleikar hljótist af
um heildarstefnu í löggjöf og
stjórnarframkvæmdum.En í þing
ræðislöndunum hefur meira og
meira sótt í það horf, að erfið-
leikar um stjórnarmyndun hafa
sprottið af þeim sökum, að eng-
inn einn flokkur hefur náð
meirihluta eða svo veikum, að
ekki hefur þótt árennilegt að
landinu og hvar á að leggja meg-
ináherzlunar á framkvæmda-
sviðinu? Til ákvarðana um þessi
efni þurfa að koma saman full-
trúár frá sérstökum hópum al-
þýðustéttarinnar: óbreyttum
verkamönnum, iðnverkamönn-
um, sjómönnum, smáútvegs-
mönnum, bændum, skrifstofu-
mönnum, kennurum o. s. frv.
Nú hefur Alþýðusamband ís-
lands boðað til ráðstefnu með
fulltrúum bænda á komandi
hausti. Tilgangur er fyrst og
fremst sá, að ræða um sameigin-
leg mál, sem reynt hefur verið að
nota sem sundurlyndisefni milli
þeirra, svo sem kaupgjald og önn-
ur atriði snertandi vegavinnu í
sveitum, fyrirkomulag um sölu
búnaðarvara og verðlagningu
þeirra. En sú ráðstefna verður
einnig að taka þjóðmálin á breið-
ari grundvelli, heildarstefnu um
menningarlega og atvinnulega
þróun upp úr styrjöldinni. Og
síðar þarf hún að hlutast til um,
að - niðurstöður hennar verði
fluttar til þeirra hópa alþýðunn-
ar, sem ekki eiga þar fulltrúa og
þeir unnir til fylgis við megin-
atriði þeirra. Þetta er undirstöðu-
atriði þess, að á málunum sé tek-
ið á lýðræðislegan hátt.
setjast að stjórnarvöldum í hat-
rammri andstöðu við alla hina.
Hefur þá verið gripið til flokka-
samvinnu um stjórn og samið
um ákveðin stefnuatriði, sem
samsteypustjórnin hefur verið
mynduð um.
Þannig hefur verið ástatt um
öll Norðurlönd um langt skeið,
svo að það hefur talizt til hreinna
undantekninga, ef einn flokkur
hefur farið með stjórn, án þess
þá að fá yfirlýstan stuðning eða
hlutleysi einhvers annars flokks.
Og þannig hefur verið ástatt hér
á landi um nærri þrjátíu ára
skeið. Síðasta stjórn, sem hér er
mynduð af hreinum meirihluta-
flokki, sem treystir sér að standa
einn, er stjórn Sjálfstæðisflokks-
ins gamla, sem mynduð var 1914
með Sigurð Eggerz sem ráðherra.
En áður en árið er liðið, er flokk-
urinn klofinn, annar ráðherra
tekinn við með stuðningi flokks-
brota, og síðan hefur enginn einn
flokkur náð svo sterkum meiri-
hluta á Alþingi íslendinga, að
hann hafi treyst sér að fara með
stjórn upp á eigið eindæmi.
En nú hefur verið svo ástatt
síðan um haustkosningarnar
1942, að ekki hefur náðst nægi-
lega víðtækt bandalag á þinginu,
svo að meiri hluti næðist um
stjórnarmyndun. Ríkisstjóri
skipaði stjórn að meira og minna
leyti þó í samráði við þingið.
Enginn þingmanna hefur borið
fram vantraust á þá ríkisstjórn og
ástæðan var að nokkru í sam-
bandi við lausn fullveldismálsins.
Meðan verið var að leysa það,
taldi þingið sér skylt að forðast
allt það, er vakið gæti þessháttar
erjur, sem torveldað gætu sam-
einingu um fullveldismálið.
Fullveldismálið er farsællega
komið í höfn með góðu samstarfi
þingsins og þessarar stjórnar, sem
aldrei fékk að vísu yfirlýst van-
traust frá þinginu, en aldrei
hefði þó verið hægt að fá meiri
hluta þings til að gefa traustsyf-
irlýsingu. Það hafa sennilega ekki
verið nema mjög fáir þingmenn,
sem hefðu fengizt til þess, þótt
leitað hefði verið.
Aðstaða til þingrœðisstjórn-
ar hér á íslandi
Það hefur mjög verið á því
hamrað, hve óviðunandi ástand
þetta er og ýms einveldissinnuð
öfl hafa lagt kapp á að nota þetta
ástand til árása á þingræðið. Og
allir þrír gömlu þjóðstjórnar-
flokkarnir hafa sungið það í ein-
um kór, að orsök þessa ástands
væri sú, að á þingi sætu 10 full-
trúar frá Sósíalistaflokknum.
Fyrir því áliti virðist vera feng-
inn mjög sterkur meiri hluti á
þinginu.
Ekki er ólíklegt, að allur fjöldi
alþýðu manna líti á þessa fullyrð-
ingu, sem hverja aðra vitleysu,
sem þjóðstjórnarflokkarnir eru
mjög þekktir að að láta út úr sér
að fornu og nýju, bara til þess að
geta sagt eitthvað ljótt um
kommana. -En þegar nánar er at-
hugað, þá er nokkur sannleikur í
þessu, sem vert er að atliuga og
ekki sízt, ef kvartendur sjálfir
gætu komið auga á hann.
Rétt er að benda á það í byrj-
un málsins, að ásökunin á Sósíal-
istaflokkinn um að það sé lians
sök, að ekki hafi tekizt að mynda
stjórn, er hin herfilegasta móðg-
un við þingræðisskipulagið. Sam-
kvæmt anda og reglum þingræð-
isins verður enginn flokkur á-
felldur fyrir það að ganga ekki til
bandalags við annan flokk. Reyn-
ist þing óstarfhæft sökum skorts
á meirihlutasamtökum um stjórn
og stjórnarstefnu, þá á samkvásmt
þingræðisleiðum að vísa því máli
aftur til þjóðarinnar, það verður
að gera henni það skiljanlegt, að
það er liún, sem ber ábyrgð á því
að þingið sé óstarfhæft, og sé hún
þingræðisþjóð í anda og sann-
leika, þá má hún ekki gefast upp
við fulltrúakjör til löggjafarþings
síns fyrri en hún hefur náð við-
unandi marki. En það, sem gerir
ásökunina heimskulegasta er sú
staðreynd, að ef þingflokkarnir
teldu það meginskyldu sína að
mynda þingræðislega stjórn, þá
eru til þrír möguleikar fyrir þess-
háttar stjórnarmyndun, þótt þing
menn Sósíalista skerist úr leik.
Allir hinir flokkarnir geta sam-
einast um stjórnarmyndun, og
stjórn studd þeim öllum virðist
ætti að vera mjög sterk stjórn
með fylgi 42 þingmanna og eina
einustu tíu menn í andstöðu. Þá
er líka möguleiki fyrir tvo
stærstu flokkana. Sú stjórn, er
þeir mynduðu, hefði á bak við sig
35 þingmenn en ekki nema 17 í
andstöðu. Það myndi í hverju
þingræðislandi þykja mjög sterk
stjórnaraðstaða. Þriðji möguleik-
inn er samvinna stærsta og
minnsta þingflokksins. Þá væru
stjórnarsinnar 27 en 25 á móti.
Það er veik stjórnaraðstaða en þó
ekki veikari en víða hefur verið
við bjargast í þingræðislandi.
Þannig lítur málið út frá al-
mennu þingræðissjónarmiði.
Endurminningar ársins
1939
Og þó er þetta satt, að þjóð-
stjórnarflokkarnir þrír geta ekki
myndað stjórn til að geta komið
fram þeim málum, sem þeim
liggur á hjarta. En það er ekki
■ að kenna þessum 10 þingmönn-
um sósíalista. Ástæðan er sú, að
stefna þessara þjóðstjórnarflokka
er í svo mikilli andstöðu við
fólkið í landinu, að þeir treysta
sér ekki að framkvæma hana,
nema áður sé veikt sú aðstaða,
sem fólkið hefur nú til verndar
réttindum ,sínum. Þeir hugsa til
hins mikla árs 1939. Þá gátu þess-
ir flokkar komið stefnu sinni til
framkvæmda. Þá áttu sósíalistar
ekki nema þrjá menn á þingi, en
það var ekki aðalatriði málsins.
Hitt var aðalatriðið, að stjórn
Alþýðusambands íslands var í
höndum þjóðstjórnarinnar,
stjórn Dagsbrúnar og aðrar
stjórnir flestra stærstu verkalýðs-
félaga í landinu. Auk þess var
stuðst við alþjóðleg reykský
Finnagaldursins. Þetta var það
sem gerði gæfumuninn. Þess-
vegna var hægt að lögbjóða kaup-
lækkun verkamanna, lögleiða
lækkun afurðaverðs búnaðar-
vara, banna með lögum nýja
samninga um kaupgjalds og önn-
ur kjaramál alþýðunnar og nema
úr lögum rétt til verkfalla.
Og þetta gekk um skeið. En
ekki var aðstaða þjóðstjórnarinn-
ar þó sterkari en svo, að hún
greip til þess einstæða atburðar
að brjóta stjórnarskrána á þann á-
þreifanlega hátt, að láta þing-
menn fara með umboð sín eftir
að umboðstími þeirra var um
garð genginn vorið 1941. Hún
þorði ekki í kosningar. En um
næstu áramót komst stjórn Dags-
brúnar í hendur Verkamanna, þá
kom einnig til verkfalla í trássi
við öll gerðadómslög, framund-
an var þing Alþýðusambandsins,
fyrsta þingið, sem heyjast skyldi
undir fána lýðræðis. Eini mögu-
leikinn fyrir Alþýðuflokkinn til
að halda völdum í Alþýðusam-
bandinu var sá að snúa við af
braut opinberrar herþjónustu
við hatrömmustu kauplækkunar-
öfl þjóðfélagsins. Og fylkingar
þjóðstjórnarinnar tvístruðust, í
liðið brast flótti, og um skeið
skipulagslaus flótti. Það er ekki
nóg að hafa voldugan þingmeiri-
hluta. Þjóðin getur staðið svo
einhuga í gegn, að jafnvel hinar
hatrömmustu lagasetningar fá
ekki við neitt ráðið. Það varð
reynslan af gerðardómslögunum
frægu.
Ef sósíalistar vildu hjálpa
Það eru endurminningar
þessara atburða, sem ríkja í hug-
arheimum þjóðstjórnarflokk-
anna. Og þeir segja: Ef þessir 10
þingmenn sósíalista væru ekki,
þá væri allt í lagi með að mynda
stjórn. En þetta meina þeir ekki.
Því að þeir vita það, að þótt eng-
inn sósíalisti sæti á þingi, þá er
stefnan frá 1939 ekki framkvæm-
anleg. Því að nú hafa þjóðstjórn-
arflokkarnir ekkert að segja yfir
Alþýðusambandinu, Dagsbrún
og flestum öðrum sterkustu
verkalýðsfélögum landsins. En
þeir segja ennfremur: Það er ekki
hægt að mynda stjórn, af því að
sósíalistar vilja ekki taka þátt í
henni. Og þar er komizt nær
hinu sanna. Ef sósíalistar vildu
nú vera svo vinsamlegir og taka
þátt í stjórnarmyndun á gi'und-
velli þess, að lækkað yrði kaup-
gjald til launþega og jafnframt
áætlað kaup til bændanna í sam-
bandi við ákvörðun verðlags á
búnaðarvörur, en það er það
eina, sem þeim enn hefur verið
boðið upp á, þá væri ófurlítil von
um að fyrirtækið heppnaðist. Því
að það eru einmitt sósíalistarnir,
sem verkalýðshreyfing landsins
ber nú mest traust til og hefur
falið á hendur hin þýðingar-
mestu trúnaðarstörf. Ef þessi
flokkur vildi nú allt í einu vera
svo vinsamlegur viðskiptis við
þjóðstjórnarflokkana að snúast;
til andstöðu við hagsmunamál