Nýi tíminn - 09.09.1954, Blaðsíða 3

Fimmtudagur 9. september 1954 — NÝI TÍMINN — (3
Fimmtm § ur 1. sept. sd.
Guðmundur Böðvursson
shitld á Mirhfubóli
DFT koma nú þær stundir að
maður situr dapur í skuggan-
um og spyr sjálfan sig: hvað
verður um mín föðurtún?
hvað verður um mínar hundr-
að og fimmtíu þúsundir? Sú
hliðin er að okkur snýr á
heimi þeim hinum stóra sem
nú blasir opinn við sýnist svo
váleg að við fyllumst ugg.
Okkur dámar ekki að þeim
hervirkjum sem framin eru á
landi og lýð, eigi einungis
hið ytra, heldur og hið innra,
eigi einungis af ókunnugum
vopnaþrælum, heldur og
heimagerðu málaliði. Og okk-
nr þykir sem eigin kynslóð
sé í senn gírug og sljó, en
hin sem við á að taka upp-
skafin og kærulaus.
CEn allt í einu kveður í
runni, kvakar í mó. Og sam-
stundis verður okkur ljóst að
þrátt fyrir allt er hin sanna
rödd hólmans enn sjálfri sér
lík: fögur og mild og ósigr-
andi. Við verðum þá þess full-
viss að þegar skothvellirnir
á Suðurnesjum eru löngu
þagnaðir heldur kvak þjóðar-
brjóstsins áfram að óma uppi
í Hvítársíðu. Og við neitum
því algerlega að Guðmundur
skáld og bóndi á Kirkjubóli sé
orðinn hálföldungur. Við
segjum hann sama óskabarn
tungu okkar og sögu og þeg-
ar, hann kvaddi sér hljóðs í
fyrsta sinn. Við skynjum
hann í sveit hinna ótíma-
bundnu snillinga — og hvergi
nema þar.
Einhverntíma festi vinur
vor og frændi þá meginreglu
á bók að sveitamaðurinn væri
ævinlega aumt skáld — hins-
vegar væri hann það sem öll-
iim skáldum er meira: yrkis-
efnið par excellence.
Síðast skal því neitað að
Guðmundur Böðvarsson sé hið
dýrðlegasta yrkisefni. En er
hann þá aumt skáld? Eða
er hann kannski ekki sveita-
maður eftir allt saman? Nú
veit maður ekki betur en að
hann hafi alið allan sinn ald-
ur heima í sveitinni sinni, að
stórborg þroskaára hans hafi
verið Gilsbakki, auk þess sem
einhverjar hulduborgir kynnu
að hafa dulizt í nágrenninu.
Eigi að síður getur vart þann
kvæðamann á okkar tíð er
skynji umhverfi sitt, landið,
náttúruna, af öllu dýpri \>g
frjósamari víðskyggni en
hann. Fáir standa sjálfstæð-
ari gagnvart hinni elskuðu
fegurð heimahaganna. Fáir
fjær pukrinu, ofar asklokinu.
Sannast þá hér sem oftar að
engin regla er án undantekn-
inga — og mætti margt um
þessa undantekninguna segja.
En að ræða skáldskap
Kirkjubólsbóndans í fárra lína
afmæliskveðju tekur ekki
tali. Allt frá því er sólin
kyssti hann í augsýn alþjóð-
ar fyrir nær tveim áratugum,
stokkinn því nær alskapaðan
út úr höfði guðsins, hefur
liann verið yndi og eftirlæti
allra þeirra er ljóðum unna
á íslandi — og mun þó enn
betur verða ef allt skeikar að
sköpuðu. Og enda þótt list
hans sé hefðlæg bæði að eðli
og gerð, þá er hún jafnframt
svo sönn bg hrein og persónu-
leg að hún mun jafnan geym-
ast ný meðan mold og manni
er unnað af falslausu hjarta,
hvort heldur í sveit eða borg.
Einu gildir hvort Guðmund-
ur Böðvarsson stillir lýru
sína til samleiks við hinn
fyrsta þyt vordaganna ellegar
angur og fölva síðsumarsins:
við hittum okkur sjálf í spili
hans — finnum að þetta er
tónninn sem alltaf bjargaði
þegar annað þraut. Við vitum
að hvað sem á dynur muni
þetta skáld lifa og stríða í
sínu föðurtúni, sínum hundr-
að og fimmtíu þúsundum. Og
það veitir okkur nýtt þrek til
að standa upp og ganga út í
sólskinið. Þegar við því í dag
biðjum skáldbóndanum bless-
unar og langrar starfsævi, þá
erum við raunar að biðja fyr-
ir okkur sjálfum.
Jóhannes úr Kötlum.
Það byrjar með endurminn-
ingu. Síðan eru nú liðin sex-
tán ár.
Við vorum í vegavinnu þá
um vorið, og um tíma stóðu
tjöld okkar rétt hjá Hvannár-
bænum. Eitt kvöldið sem oft-
ar fórum við hestastrákarnir
heim í Hvanná til að hlusta
á útvarpið og huga að les-
efni. Þá var þar komið nýtt
hefti Dvalar. Þar voru jafnan
skemmtilegar sögur og fyndn-
ar skrýtlur, og ég fékk heft-
ið lánað út í tjaldið það
kvöld. En svo fór þó að það
urðu hvorki sögurnar né
skrýtlurnar sem bundu hug
minn þar í tjaldinu, heldur
ljóð eftir skáld sem ég minnt-
ist ekki að hafa heyrt getið
áður. Ljóðið mun hafa nefnzt
Brot úr kvæði um Þyrnirós,
og ég hef ekki getað gleymt
lokaerindinu í sextán ár:
Og þeir heyra £ hafsins niði
hrópað, þegar sólin slun,
þegar hrannir þeyta löðri,
þeg:ar reiður stormur hvin:
Þymirós í sali sínum
sefur enn, — og bíður þín.
Hreimur þessa ljóðs stakk
mjög í stúf við kvæði þess
skálds er ég hafði þá um tíma
legið flatari fyrir en nokkru
öðru skáldi fyrr og síðar (ef
manni leyfist að blanda sinni
eigin persónu frekar í upphaf
þessa máls). Það kvað við
ný rödd, og þurfti hún að
vera þeim mun skærari sem
hún var ólíkari þeim er mað-
ur hafði einkum lagt hlustir
við til þess dags. En það var
þó ekki síður boðskapur þessa
ljóðs sem fann hljómgrunn i
ungu hjarta þar á Jökulsár-
bökkum: Þyrnirós í sali sín-
um / sefur enn, — og bíður
þín. Það vár fyrirheit karls-
syni að hann æ'tti allskostar
við lífið, . honum kynni að
falla í skaut hin æðsta ham-
ingja. Síðan eru liðin sextán
ár, og höfundur þessa ljóðs
hefur fylgt manni síðan. Hann
heitir Guðmundur Böðvarsson.
Fimmtugsafmælið hans er í
dag.
Nú liggja bækurnar hans
fimm hér á borðinu: Kyssti
mig sól, 1936; Hin hvítu skip,
1939; Álfar kvöldsins, 1941;
Undir óttunnar himni, 1944;
Kristallinn í hylnum, 1952.
Það er orðin allmikil upp-
skera, og segir þó magnið lít-
ið til um gæði hennar. Þessi
óskólagengni bóndi í Hvítár-
síðunni hefur í átján ár stað-
ið iafnfætis hverju hálærðu
skáldi á íslandi, og hvorki
látið listrænan hlut né mann-
legan sannleik fyrir neinum.
Þó hefur vissulega ekki verið
við aukvisa eina að jafnast.
Raddir eru uppi um það að
íslenzkir ljóðhöfundar þess-
ara ára séu ekki jafnokar
þeirra er hæst risu á fyrri
tíð. Um slíkt er fánýtt að
deila; og á það verða naum-
ast bornar brigður, að síð-
ustu áratugina tvo hafa fleiri
menn ort fögur kvæði á ís-
landi en fyrr. Landamæri ljóð-
málsins hafa færzt út. Is-
lenzk ljóðhefð er svo heima-
rík og orðin svo kröfuhörð
að það er aðeins á fárra færi
með hverri kynslóð að sækja
fram í sjálfa brjóstfylking-
una á vegum hennar, hvað
þá standa þar jafnlengi og
Guðmundur Böðvarsson. Hann
hefur leyst hvern þann vanda,
um form og efni, sem önnur
samtímaskáld hans hafa leyst.
En hann hefur forðazt þær
gildrur sem ýms þeirra hafa
fallið í. Hér hafa verið á
baugi kenningar um listina
fyrir listina, og sum skáld
okkar spillt verkum sínum
með of einhliða listdýrkun
sem hefur fengið hinztu rétt-
lætingu í myrku hjali eins og
því að kvæði skuli ekki
merkja, heldur vera. Guð-
mundur Böðvarsson hefur
ekki í eitt skipti hrasað um
þann stein. Honum hefur allt-
af verið mest í mun að segja
hug sinn allan. Árangurinn
er sá að hann er alveg sér-
staklega það skáld sem manni
finnst alltaf segja satt. Ein-
lægnin og hreinskilnin er ó-
brigðult aðal kvæða hans. Og
ég held hann hafi aldrei orð-
ið andvaka yfir ,,listrænum“
vandamálum. Þó er hann
meiri listamaður en flestir
aðrir. Fegurðarþrá hans hef-
ur kristallazt í verki hans,
fegurðarskyn hans hefur
hvarvetna hönd í bagga. Þess-
ar fimm bækur á borðinu eru
vitni einhverju bezta hjarta
sém á íslandi slær nú um
stundir.
Guðmundur Böðvarsson hef-
ur oft saknað hins liðna I
kvæðum sínum, horft upp á
það dapur hvernig tíminn fer
án þess hans sjái stað.
Draumur og þrá eru einhver
algengustu orð í ljóðum hans,
og tregi er tíðum höfuðefn-
ið í andrúmslofti þeirra. Mað-
ur kemst ekki hjá því að
hugsa sem svo að skáldinu
hefði verið í lófa lagið að fá
bólstað í íílabeinsturninum,
þar sem sorglegar kenndir
' 1 ' fi * > C1 j ■ •
eru dýrkaðár ófar öllum hlut-
um og ekki bórið við að koma
gleðilegum efnum fram —
hryggðin er svo þægileg. En
hér er komið að meginmáli í
skáldþróun Guðmundar Böðv-
arssonar: hann hefur orðið
æ opinskárri um tíðindi aldar-
innar, látið heimsviðburðina
bæði á Islandi og annarstaðar
æ meira til sín taka. Þetta
skáld hins milda trega býr
líka yfir geðríki til að kveða
yfir hausamótum þeirra sem
vítt um álfur fara með stríði
á hendur friðsömu fólki,
þeirra sem hér á landi hafa
gert sér atvinnu úr því að
„tengja vor örlög við eyðing
og dauða, / þau óhæfuverk
sem lögðu oss í hlekkina forð-
um“. Og er það ekki einmitt
fyrir þennan þátt verksins
sem Gucmundur Böðvarsson.
er okkur dýrstur drengur eins
og sakir standa?
Það finnst oft á að Guð-
mundi Böðvarssyni þykir lít-
ið til afreka sinna koma:
„Svo vinnist þér á morgun /
það sem vannst ei mér í dag“.
Fyrir sömu sakir hefur hann
stundum velt fyrir sér þeirri
spurningu, hvort honum hefði
ekki orðið meira úr sjálfum
sér ef útþrá hans ung hefði
fengið svölun. I staðinn hef-
ur hann dvalizt í sveitinni
sinni alla ævi — í nánu sam-
lífi við landið, náttúruna. Og
það er eðlilegt að hér sé
spurt af hvaða lindum hann
hefur einkum drukkið í list
sinni, hverjar eru þær bæjar-
dyr þaðan sem hann hefur
skoðað heiminn. Og svarið
liggur í augum uppi: náttúr-
an er höfuðaflvaki ljóða hans,
frá bæjardyrum landsins sér
hann fólkið. Ég man til dæm-
is í svipinn eftir einu sögu-
legu kvæði: Tvær hæðir — og
það er nær samfelld náttúru-
lýsing. Aðrir Ijóðhöfundar
gista náttúruna öðru hvoru,
hverfa síðan á braut, sakna
hennar í borginni og yrkja til
hennar sorgarljóð í hryggð-
inni. En Guðmundur Böðvars-
son stendur í sjálfu ríki
hennar, með fjall að baki og
elfu frammi — hollvinur sólar-
innar, enda á hann gras sitt
undir geislum hennar. Um
landið liggur leið hans til
þjóðarinnar, utan úr náttúr-
unni kemur hann til fólksins
á jörðinni. Og þess ber að
minnast að vegur hans er
þeim mun meiri en margra
annarra sem hann liefur jafn-
an haft færri ráðgjafa þar í
dalnum en hinir sem í fjöl-
menni búa. Hann hefur fyrst
og fremst orðið að ráðgast
við samvizku sína, þar sem
aðrir hafa notið fjölvísra vina
að auki.
Hvergi hefur það orðið ljós-
ara en í Fylgd, því kvæði er
síðustu árin hefur verið ann-
ar þjóðsöngur íslendinga,
hvernig landið er guðspjall og
texti Guðmundar Böðvarsson-
ar. Skáldið leiðir við hönd sér
lítinn dreng „upp með ánni“.
Útsýnin smávíkkar, og sér að
lokum jafnt til hafs og há-
fjalla. Og leiðsögumaðurinn
telur drengnum þær dásemdir
náttúrunnar, sem þaðan getur
að líta; og þó er ekki ætlunin
að kenna honum landafræði,
heldur minna hann á að
„þetta land átt þú“. Skáldið
víkur í einu erindi að stríði
þeirra sem horfnir eru af
vettvangi — til að minna á
að „þetta land á þig“, eins og
það helgaði sér starf afa og
ömmu og pabba og mömmu.
Framhald á 11. síðu.
Guðmundur Böðvarsson