Nýi tíminn - 12.02.1959, Blaðsíða 8

~6) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 12. febrúar 1959
i
mleg heildarstjón; á þjóðarbúskapnam samfara kprabar
ins trygpr bata
Greinargcrð Einars Olgeirssonar fyrir frumvarpi til kga um áætlunarráð ríkisins
Þetta frunjvarp um áætlun-
arráð feiur í sér ákvörðun
um að stíga eitt spor áfram
til að koma á heildarstjórn á
íslenzkum þjóðarbúskap sam-
kvæmt fyrir fram gerðum á-
ætlunum. Og til þess að það
. skiljist til fulls, v;ð hvað er
átt með þeirri skipulagsbreyt-
ingu, er rétt að líta nokkuð
aftur í tímann til þess að sjá,
hvernig efnahagsmálin hafa
þróazt til þess ástands, sem
þau nú eru í, einkum að því er
varðar afstoðu ríkisins til at-
vinnulífsina, -— og þá fyrst og
fremst afskiptin af sjávarút-
vegi og gjajdeyrisverzlun.
Ráðstaíanir orean öng-
þveiti kreppunnar
Afekipii ríkisins af gjald-
eyris og atvinnumálunum
byrja fyrir alvöru, eftir að
öldur heúnskreppunnar bárust
til Tslanda eftir 1930. Kreppan
mikla leidiii í Ijós, hve ófært
auðva’dsskitvjlagið var að sjá
fólkinu fyrjr öruggri atvinnu
og sæmilegti aflcomu. Verka-
menn gengu hundruðum sam-
an atvinnu'ausir, bændur og
útvessmenn fengu ekki selt
afurðir sínar og söfnuðu
stórskuldurr., heilum atvinnu-
stéttum lá við gjaldþroti,
markaðirmr hrundu, vöruverð
útflutningsvaranna féll, út-
fiutningurinn minnkaði stór-
um og gjaldeyrisvandræðin
. margfö'duðust. — Yfirvöldin
gripu tii hafta, því að gjaH-
. eyrisfrarnieiðslan varð miklu
-minni en eftirs-numin, og
. samtímis var gripið til þess
ráð3 að lögskipa útflvtjend-
ura að skíla ríkinu gjaldeyrin-
• iim. Samtímis gripu bankar
. og rik'sstjórn til bess ráðs að
veita stærstu útflutningsfvrir-
tækiunum eins konar rikis-
vemdaða einokun á saltfisk-
útriutningnum til þess að
verja þau gjaldþroti.
Gjaldeyririnn aíhentur
kaupmömium
Þessi ,.þjóðnýting“ gjald-
. eyrisinii hefur staðið síðan.
Það var gripið til hennar og
gjaldeyrisiiaftanna sem neyð-
. arráðetafar.a af borgaralegum
yfirvöldum, þegar kreppan
leiddi allt gjaldþrot auðvalds-
skipulagsin: í ljós og hin svo-
kallaða „frjálsa samkeppni“
hafði heðið sitt enidanlega
skipbrot. Höftin vom neikvæð
rikisafskipti, neyðarúrræði til
að bjarga að einhverju leyti
úr öngþveiti og hmni sam-
keppniskerfis auðvaldsskipu-
lagsins. Hins vegar hafði
verzlunarauðmagnið í landinu
hagsmuni af að viðhalda þess-
um höftiur’. því að í fram-
-kvæmdinni þýddu þau að
„þjóðnýta" gjaldeyrinn, er
tekinn va: af sjávarútvegin-
um, fyret og f-remst í þágu
verzluna ra l:ö valdsins.
„4 ára áætlunin"
; Þegar þessi haftastefna var
kerfisbundin frá 1934, reyndi
Alþýðuflokkurinn, sem þávar
stjórnarflokkur, að liafa á-
hrif í þá átt að stíga sporið
til heildarstjórnar á þjóðar-
búskapnum. 1 „4 ára áætlun“
hans 1934—1939, stefnuskrá
hans í 'kosningunum 1934,
var höfuðtillaga hans og
stefna þessi:
,,Að hrundið verði þegar í
stað í framkvæmd með lög-
gjöf og framtaki hins opin-
bera auknum atvinnurekstri
og framleið3lu eftir nákvæmri
áætlun, er gerð sé til ákveðins
tíma (4 ára) og hafi það
markmið að útrýma með öllu
atvinnuleysinu og afleiðingum
kreppunnar og færa nýtt fjör
í alla atvinnuvegi þjóðarinnar
með aukinni kaupgetu og
neyzlu hinna vinnandi stétta
og auknum markaði innan-
lands.
Stofnuð sé ráðgefandi nefnd
sérfróðra , manna, þingi og
sfjórn til aðstoðar, er geri
nákvæmar áætlanir um allar
opinherar framkvæmdir á
tímabilinu og stjórni vísinda-
legum rannsóknum til undir-
húnings þeim og geri jafn-
framt til’ögur um, livernig
komið verði fastri stjórn og
skipulagi á allan þjóðarbú-
skapinn, jafnt opinherar fram-
kvæmdir og fyrirtæki sem at-
vinnurekstur einstaklinga, svo
að þau verði sem hagkvæmast
rekin og aukin með hagsmuni
almennings fyrir augum —
(Planökonomi).
Smáatvinnurekstur í fram-
leiðslu, iðnaði og verzlun,
sem starfar á samkeppnis-
grundvelli eða með samvinnu-
sniði og eígendur starfa að
sjálfir, skal vernidaður gegn
einokunarhringum og að hon-
um hlúð, enda sé haft með
honum nauðsynlegt eftirlit“.
Þótt sú nefnd, er skipuð
var til að gera tillögur um
skipulag atvinnulífsins —
„Rauðka", ynni mjög merki-
legt starf um skýi-slusofnun,
varð ekkert úr framkvæmd á-
ætlunarbúskapar. Framsókn-
arflokkurinn mun ekki hafa
haft mikinn áhuga fyrir þessu
höfuðmáli Alþýðuflokksins,
sem þá var.
Nýbyggingarráð
„Þjóðnýtingin“ á gjaldeyr-
inum, þessum afrakstri sjáv-
arútvegsins, hefði eðlilega átt
að leiða til þess, að ráða-
mönnum þjóðfélagsins skild-
ist, að nú varð framtak þjóð-
arheildarinnar um eflingu
sjávarútvegsins, útvegun
nýrra skipa, að taka við af
því „framtaki“ útvegsmanna,
er kreppan hafði drepið nið-
ur og gjaldeyrishöftin síðan
lamað á sinn hátt. Slíku
framtaki hins .opinhera var
hins vegar ekki að fagna.
Það er ekki fyrr en með
„nýsköpun“ atvinnulífsins
1944, að ráðamenn þjóðfélags-
ins sýna það í verki, að þeg-
ar þjóðfélagið Isjálft tekur
til sín gjaldeyrinn af sjávar-
útveginum, þá verður líka
þjóðfélagið sjálft að hafa fyr-
irhyggju og framtak um efl-
ingu sjávarútvegsins, sem
allt atvinnulífið byggist á.
Með lögum um nýbygging-
arráð 27. nóvember 1944 var
svo ákveðið í 2. grein lag-
anna: „Ríkisstjórnin skipar
fjögurra manna nefnd, er
nefm'st nýbyggingarráð. —
Hhitverk þess er að búa til
heildaráætlun, fyrst um sinn
miðað við næstu fimm ár, um
nýsköpun íslenzks þjóðarbú-
skapar. Skal þar áætlað,
hver atvinnutæki, samgöngu-
tæki, byggingar og annað
þurfi til sjávar og sveita, til
þess að allir íslemdingar geti
haft vinnu við sem arðbærast-
an atvinnurekstur, evo og
hvernig bezt verði fyrir kom-
ið innflutningi fáanlegra
tækja og efnis á næstu árum
með það fyrir augum að hag-
nýta sem bezt vinnuafl þjóð-
arinnar og auðlindir landsins.
— Þá skal nýbyggingarráð
gera áætlanir um, hvar tækin
skuli staðsett, og tillögur um
byggingar og aðrar fram-
kvæmdir í því sambandi. Ný-
byggingarráð hlutast til um,
að slík tæki verði keypt utan-
lands eða gerð innanlands
svo fljótt sem auðið er, og
hefur milligöngu fyrir þá að-
ila, sem þau vilja kaupa og
þess óska“.
Með þessu framtaki hins
opinbera var þeim ríkisaf-
skiptum af atvinnulífinu, sem
áður voru neikvæð, beitt á
jákvæðan, skapandi hátt. Það
var stigið skref til þess að
reyna að tryggja öllum ís-
lendingum vinnu við sem arð-
bærastan rekstur, þjóðfélagið
sjálft gert ábyrgt fyrir útveg-
un framleiðslutækja og fyrsta
spor stigið til þess að koma
heildarstjórn á íslenzkan þjóð-
arbúskap. Og þótt þessi til-
raun stæði aðeins tæp þrjú
ár, tókst á þeim tíma að
kaupa mestallan togaraflot-
ann, hátana og millilanda-
skipin, sem enn eru aðalundir-
staða íslenzks atvinnulífs. —
Jafnvel eftir að nýbyggingar-
ráð var afnumið, voru sett
inn í lögin um fjárhagsráð
ákvæði um, að stefnt skyldi
að áætlunarbúskap á Islandi,
en þau ákvæði urðu einungis
pappírsákvæði, þegar áhrif
amerískrar auðvaldsstefnu uxu
á landi voru næstu árin.
Verkalýðshreyíingin
krefst áætlunarbúskapar
Síðan nýsköpunin var stöðv-
uð og hugmyndin um áætlun-
arbúskap á Islandi drepin
í framkvæmd hefur þó enginn
árætt aftur það glapræði að
ætla að sleppa að öllu ieyti
eftirliti og afskiptum ríkisins
af gjaldeyrismálum. I áratug
hefur verið búið við það milli-
bilsástand, að ríkið tekur að
vísu til sín allan gjaldeyri
af ejávarútveginum og neyð-
ist því til þees að ábyrgjast
rekstur hans að • meira aða
minna leyti, en hins- vegar
hefur lengst af verið vanrækt
að efla svo sjávarútvéginn
eins og þjóðarnauðsyn býður.
Þvert á. móti var farið að gera
tilraunir með að láta framboð
og eftirspurn, hin blindu,
„eðlilegu lögmál viðskiptalífs-
ins“, ráða, hvaða tæki íslenld-
ingar keyptu, með þeim af-
leiðingum, að á 8 árum (1948-
1956) voru keyptir 5000 bílar
en enginn togari.
Það hefur allan þennan
tíma verið höfuðkrafa verka-
lýðshrevfingarinnar, að at-
vinna væri tryggð handa öll-
um íslendinemm með heildar-
stjórn á þjóðarbúskapnum.
Þegar vinstri stjómin var
mynduð 24. júlí 1956, var svo
ákveðið í stjómarsáttmálan-
um:
„Ríkisstjórnin mun láta
gera heildaráætlun um fram-
kvæmdir á næstu árum. og ný-
mæH í bví sambandi og birta
hana þjóðinni“. , .
Var í því samhandi ákveðið
að kaupa 15 nýja togara. —
Hvort tveggia var svikið.
Þrátt fvrir sífellda baráttu
Alhýðuhandalagsins og verka-
lýðshreyfingarinnar fyrir
þessu hvom tveggja, fékkst
hvorugt framkvæmt.
25. þing Alþýðusambands
Islanils samþykkti í nóvem-
her 1956 einróma eftirfarandi
ákvörðun:
„Til þess að tryggja, að
fjárfestingu þjóðarinnar .verði
fyrst og fremst varið til þess,
sem þjóðhagslega séð er
nauðsynlegast, og til þess að
hægt verði að hæta kiör al-
þýðunnar, te'ur þingið, að
eftirfarandi sé nauðsynlegt:
1. Tekin verði upp heildar-
stjórn á þjóðarbúska’mum,
þannig að gerðar verði heild-
aráætlanir um þróun þjóðar-
búslkaparins, hæðí fyrir eitt
ár í senn og 5 til. 10 ára
tímabil.“
Vorið 1957 lagði ég til, að
við endurskipulagningu banka-
málanna yrði áætltmarbú-
skapur tekinn upp og stjórn
seðlabankans yrði um leið
áætlunarráð. Því var ekki
sinnt.
Vorið 1958 var því heitið í
sambandi við þau lög, er þá
voru samþykkt um efnahags-
mál, að koma á áætlunarráði.
Það heit var ekki efnt.
Vinstri stjórnin sat að völd-
um frá 24. júlí 1956 til 4.
des. 1958. Alþýðubandalagið
og verkalýðshreyfingin höfðu
lagt á það höfuðáherzlu að
koma unn áætlunarráði, er
gerði heildaráætlun um ís-
lenzkan þióðarbúskap, en það
fétokst ekki fram. — Ný-
sköpunarstjórmn hafði setið
frá 21. okt. 1944 til 5. okt.
1946, en framkvæmt ákvörð-
unina um nýbyggingarráð
mánuði eftir valdatöku sína
og unnið ð’ðan að nýsköpun
atvinniulísins þannig að tíma-
mótum olli í íslandssögunni.
Tilviljanakennd og
stjórnlaus íjárfesting
Nú stendur þjóð vor enn
á vegamótum í atvinnusögu
sinni.
Það hefur tekizt, fyrir verk
Alþýðuhandalagsins í vinstri-
stjórnarsamvinnunni, að af-
nema atvinnuleysið að mestu
um land allt, eins og sakir
standa nú. En til þess að
tryggja atvinnu handa öllum
Islendingum til framhúðar og
það atvinnu, sem væri sem
hagnýtust fyrir þjóðfélagið,
þarf að skipuleggja fjárfest-
ingu þjóðarinnar í framtíð-
inni á grundvelli ýtarlegra
rannsókna.
Af 4900 millj. kr. fram-
leiðslutekjum þjóðarinnar er
á árinu 1957 varið 1600 millj.
kr. til fjárfestingar, og 700
millj. kr. fara til rekstrar
ríkis og hæja. Aðeins 2600
millj. kr. voru eftír til neyzlu
landsmanna. Það er lægra
hlutfall en viðast hvar ann-
arsstaðar. Og skýrslur sýna,
að fjárfestingin í hlutfalli við
þjóðarframleiðslu hefur farið
vaxandi, en neyzla í hlutfalli
Framhald á 9. síðu
1948 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957
Neyzla í hlutfalli
við þjóðarframl.
(einstakl. og stj.v.; 79,3 . 8<T,d 86,0 81,7 77,4 74,0 71,6 72,9 70,4
Myndun fastra fjármuna.,
í hlutf. við þjóðar- •
framleiðslu i 24;3 t23,9 .22,6 22,9 25,8 26,9 29,1 32,0 34,3
Og hið hörmulega er, að
þessi fjárfesting er tilviljana-
kennd og stjórnlaus, óhugs-
uð og laus við að vera skipu-
. lögð frá því sjónarmiði að
hæta lífskjör þjóðarheildar-
innar sem mest, með því að
auka liagnýta framleiðslu
hennar, og vinnur því. ekki
nema að nokkru leyti það
verk, sem er höfuðtilgangur
hverrar fjárfestingar: að bæta
og tryggja lífskjörin til fram-
búðar.
Hér fer á eftir skýrsla um
ráðstöfun á þjóðarframleiðslu
Islendinga ' krónum á hvern
íbúa Iandsins á verðlagi 1957;
1948 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957
Neyzla einstaH. 16640 14030 14470 13350 14730 15300 1610016780 15590
— stjónnarv. 3490 3770' 3380 3160 3390 3510 3660 4030 4290
Fjármunamynd. 6160 5290: 4700 4720 6150 6780 8860 8770 9360
»•-:•• Framhald á 10. síðu.