Læknablaðið : fylgirit - 01.02.1992, Page 8

4
a. Hægt er að búa til sífellt næmari skynjara,
svo sem öflugri magnara og skarpari sjár, í
því skyni að gera okkur kleift að víkka skyn
okkar. Búnaður til víkkunar sjónar eru til
dæmis smásjáin og röntgentækið (9).
b. Verið getur, að ekki sé hægt að skynja
beint þá einingu, sem við erum að fást við,
ekki einu sinni með skynvíkkandi tæki. í
því felst hins vegar alls ekki, að af þeirri
ástæðu sé ekki hægt að færa sönnur á hana.
Það sem við þurfum að fá í hendumar er
búnaður, sem við getum notað til þess að
nema boð frá einingunni og em rafsjáin og
hjartarafritinn tæki af þessu tagi (9). Annað
dæmi er, að hægt er að færa sönnur á tilvist
[enn] óskynjanlegra einda, til dæmis með því
að nota þokuhylki eða hraðla.
Gera verður ráð fyrir nokkurri óvissu um
þau hugtök, sem notuð em. Nýtt hugtak er
ekki einfaldlega kynnt og því síðan gefinn
fastur rökfræðilegur og þekkingarfræðilegur
sess um aldur og ævi. Það er meðal annars
háð þekkingu okkar og tæknibúnaði, hvemig
hugtökunum reiðir af.
Nýtt íðorð má nota til þess að vísa til
einingar, sem hugsanlega fær að vera í
framboði til setu í raunheimi, það er, að
við gætum tekið það alvarlega, að hún sé
hugsanlega til. Síðan getur það gerzt, að breytt
viðhorf í vísindakenningum svipti eininguna
þessari stöðu. Hún reynist vera ímyndunin
ein. Dæmi um það er, að menn héldu lengi
vel, að til væri efni, aether - ljósvaki, sem
fyllti rúmið milli hnatta og efnisagna. Þessari
hugmynd var kollvarpað árið 1887 með tilraun
þeirra Michelsons og Morleys (10).
Málið getur líka farið út í hitt borðið. Hægt er
að nota framfarir í erfðavísindum til þess að
skoða þetta nánar.
GENIÐ OG KJARNSÝRAN
Út frá erfðalögmáli Gregors Mendels (1822
- 1884), gerðu menn ráð fyrir því, að til væri
erfðaþáttur, sem ætti rétt til framboðs til setu í
raunheimi.
Til litninganna, sem eru staflaga formgerðir
innan kjamans, hafa menn þekkt í
meira en öld. Aðaluppistaða litninga er
deoxýríbókjamsýran (DKS) og er hún
erfðaefni flestra lífvera. I litningunum eru
erfðaeiningamar, genin, geirar í DKS-
lengjunum og em mörg þúsund gen í hverjum
litningi. Geninu var gefið nafn 1909.
Það var síðan árið 1953 að Watson og Crick
gátu sér þess til, að DKS lægi á tvöföldu
skrúfuferli (11), það er að segja, að hún væri
gerð úr tveimur lengjum, sem vinda sig hvor
um aðra. Enn tuttugu ámm síðar tókst Herbert
Boyer og Stanley Cohen í Kalifomíu að
flytja sameind úr DKS milli ólíkra fmmna.
Þeir urðu þannig upphafsmenn þess, sem
nú er nefnt erfðatækni, en hún nýtist við að
raðtengja genefni frá lifandi verum (12) og
með henni má til dæmis breyta genamynstri
mannsins.
Það, að genið og síðan kjamsýran náði kjöri,
má þakka þróun frumufræðinnar og þeirri
nýju tækni, sem hún hefir fært læknisfræðinni.
Þessar sögur segja okkur það, að þegar búið er
að samþykkja framboð til raunheims, er næsta
skrefið að finna ráð til þess að bera nánari
kennsl á frambjóðandann eða á hinn bóginn
að sýna fram á það, að hann sé hreinlega ekki
til, samanber ljósvaka listaskáldsins góða.
Þessum dæmum má nú snúa við, því að ný
tækni getur valdið því, að skilgreina þarf nýjar
einingar.
NÝ TÆKNI KALLAR Á NÝ HUGTÖK
Nýlegar framfarir í lífvísindum og
læknisfræði, sérstaklega í fósturfræði manna
og dýra, hafa opnað athyglisverða nýja
möguleika í vísindum, greiningu og meðferð,
og með glasafrjóvgunartækni hefir maðurinn
aflað sér leiðar til íhlutunar og stjómar
mannlegs lífs (13).
Ráðgjafarþing Evrópuráðsins hefir fjallað
rækilega um þann siðfræðivanda, sem þessu
fylgir:
í einni samþykkt þess segir, að réttur til
þess að erfa genamynstur, sem ekki hefir
verið breytt með tilgerðum ráðum felist í
rétti til lífs og rétti til mannlegrar reisnar,
sem njóta vemdar annarrar og þriðju greinar
Evrópusáttmálans um mannréttindi (14).
í annarri samþykkt þess kemur fram, að frá
frjóvgun eggfrumunnar þróist mannlegt líf
í samfelldu föstu mynstri, að ekki sé hægt
að draga skýr mörk á fyrstu stigum þess
(fósturvísisskeið) og að þar af leiðandi sé