Vísbending - 18.03.2013, Blaðsíða 3

V Í S B E N D I N G 1 1 T B L 2 0 1 3 3
Landbúnaðarmál verða erfið í aðildarviðræðum Íslands við Evrópusambandið. Ekki vegna þess
að mikill munur sé á landbúnaðarstefnu
Íslands og ESB - báðir aðilar veita
opinberu fé til landbúnaðarmála og halda
uppi tollmúrum til verndar innlendri
framleiðslu - heldur fyrst og fremst vegna
hagsmunagæslu þeirra einstaklinga og
fyrirtækja á Íslandi sem græða á styrkjum
og höftum í núverandi kerfi og leggjast
því gegn breytingum. Tæplega helmingur
allra sameiginlegra útgjalda ESB fer til
landbúnaðar. Ástæðan er ekki klíkuskapur
í meðferð á opinberu fé, heldur að sögn
matvælaöryggi bandalagsþjóðanna.
Öryggi og eftirlitMatvælaöryggi (e. food security) og
matvælaeftirlit (e. food safety) er ekki það
sama. Matvælaöryggi snýst um að til sé
nægjanlegur matur fyrir alla, undir öllum
kringumstæðum og undantekningarlaust.
Matvælaeftirlit snýst hins vegar um
hollustuhætti, gæði matar sem fólk neytir,
næringargildi, áhrif á heilsu, aukaefni í
matvælum, hreinlæti, sýkingarhættu og
svipuð málefni. Hvorki matvælaöryggi né
hollusta eru sjálfgefin.
Flestir Evrópubúar líta á mat sem
sjálfgefinn hlut. Ef ísskápurinn er tómur
er alltaf til nóg úti í búð á nokkurn veginn
viðráðanlegu verði. Matvælaskortur er
hins vegar enn í manna minnum á sumum
stöðum. Heimstyrjöldin 1939-1945 olli
matvælaskorti og matarskömmtunum
víða í Evrópu. Kommúnisminn sem tók
við í Austur-Evrópu eftir stríðið olli því
að lítið úrval var af matvælum allt fram til
1990 þegar „járntjaldið“ hvarf.
Matarskortur getur orsakast af:
(1) Stríði
(2) Hryðjuverkaárásum á matvæla
framleiðslu og dreifingu
(3) Matareitrunum þar sem
bakteríu sýkingar eða eitranir koma
upp í framleiðslunni
(4) Efnahagslegri óstjórn þar sem
framleiðslu áætlanir eru rangar eða
matvælaverðið er óviðráðanlega hátt fyrir
hinn almenna neytanda
Fæstir Evrópubúar hafa áhyggjur framhald á bls. 4
Matvælaöryggi Íslands og ESB í
hnattrænu samhengi
Magnús Bjarnason
Doktor í stjórnmálahagfræði
af stríði um þessar mundir.
Evrópusambandið var stofnað til þess
að gera stríð milli ESB-ríkja - stríð sem
háð væru til að tryggja þjóðarhagsmuni
gagnvart nágrannaríkjunum - óþörf, en
hættan á einhvers konar hryðjuverkum er
því miður enn óleyst vandamál um víða
veröld. Matarskortur hefur verið notaður
í hernaði, bæði í hefðbundnum stríðum
með víglínu og í hryðjuverkabaráttu. Í
hefðbundnum hernaði er iðulega skrúfað
fyrir aðföng til umsetinna landsvæða
og þekkt er 30 ára dæmi úr sögu
hryðjuverkanna þegar Palestínumenn
eitruðu Ísraelskar Jaffa-appelsínur með
kvikasilfri.

Offramleiðsla af illri
nauðsyn
Oft er því haldið fram að þjóðríki þurfi
að eiga varabirgðir af matvælum ef
upp koma óvænt matvælaöryggis- eða
matvælaeftirlitsvandamál. Matur hefur
ekki ótakmarkað geymslugildi og því
þýðir þetta í raun að það þarf að vera
offramleiðsla á mat. Ýmis matvælaeftirlits-
og matareitrunarvandamál hafa komið
upp gegnum tíðina, bæði erlendis
og hérlendis, t.d. díoxin-eitranir í
mjólk, tríkínur, riðuveiki, o.s.frv. Hjá
Evrópubúum sem fæddust eftir síðustu
heimstyrjöld hefur þetta þó aldrei leitt
til matarskorts eða hungursneyðar.
Framleiðslukerfin standa öll undir
offramleiðslu, hvort sem er á Íslandi
eða á meginlandinu. Kostnaðurinn við
offramleiðsluna er eins og tryggingar-
iðgjald - það eru peningar í ruslið nema
þegar eitthvað alvarlegt kemur uppá - þá
þakka menn fyrir að hafa haft vaðið fyrir
neðan sig. Matur er ein mikilvægasta
framleiðsla sem til er, en þessi endalausa
gnægð matar á Vesturlöndum - Ísland þar
meðtalið - kostar mikið fé og beinir og
óbeinir landbúnaðarstyrkir í iðnvæddum
þjóðfélögum taka oft til sín 1-2% af
landsframleiðslu.
Til þess að flækja málin er nauðsynlegt
að losna við offramleiðslu matvæla með
reglulegu millibili, en það er vitaskuld illa
séð, bæði hjá yfirvöldum og einstaklingum,
að henda mat, sérstaklega í veröld þar sem
margir eru svangir og fátækir. Einstaklingar,
sem hafa aukabirgðir af mat heima hjá sér,
þurfa oft að henda mat sem liggur undir
skemmdum og segja má að það geti gengið
þegar um lítinn mat er að ræða.
Yfirvöld sem standa oft undir
stórtækari matarbirgðum þurfa líka
stundum að hreinsa út úr forðabúrum.
Oftar en ekki er því offramleiðsla flutt
úr landi, stundum með stuðningi og
niðurgreiðslum frá skattborgurum, en
stundum er maturinn hreinlega gefinn til
fátækra landa. Það er slæmt fyrir alla að
niðurgreiða mat til útflutnings - nema
fyrir þá sem útflutningsstyrkina þiggja.
Niðurgreiðslur á mat til útflutnings eru
fé skattborgara - fé sem tekið er út úr
arðbærri framleiðslu - til óarðbærrar
framleiðslu.
Það sem meira er, slíkar matargjafir,
eða sala á gjafverði, gera lítið annað en
að grafa undan matvælaframleiðslu í
innflutningslandinu. Flest minna þróuð
ríki þurfa ekki matargjafir heldur þurfa
þau að koma upp eigin framleiðslu sem
skapar bæði mat og atvinnu. Eina ástæðan
til að gefa mat til útlanda er ef um áríðandi
viðbrögð við hungursneyð er að ræða, sem
oftast hefur orsakast af stríði. Til að vega
upp á móti niðurgreiddum innflutningi
eru gjarnan settir upp tollmúrar og
árangurinn verður „viðskiptastríð“, eng-
um til góðs.
Frjáls matvælamarkaður
Margir hafa bent á að ekki sé þörf á
offramleiðslu matvæla, því ef eitthvað
bjátar á má alltaf kaupa mataraðföng
á frjálsum markaði úti í hinum
stóra heimi. Þetta er þó ekki alveg
svona einfalt. Ekki er hægt að treysta
matvælamörkuðum heimsins í blindni.
Þegar matvælaverð hækkaði mjög
hratt í lok síðasta áratugar settu sumar
ríkisstjórnir á útflutningshömlur, einmitt
til að halda innlendu matvælaverði niðri.
Í augum uppi liggur að almenningur
í þriðja heiminum getur ekki keppt
við Vesturlandabúa í greiðslugetu -
en allir þurfa að borða - og því voru
úflutningstakmarkanir eina lausnin.
Matarskortur táknar sjaldnast að
enginn matur sé til, heldur frekar að
lítill matur sé til. Þótt rík lönd geti ekki
endilega keypt það sem þau vilja úti í
hinum stóra heimi, ef mikið bjátar á, þá
munu ríkir einstaklingar oftast hafa ráð
á að borða vel, þó að hinir efnaminni
þjáist. Til þess að stemma stigu við
slíku eru yfirvöld ófeimin við að setja á
matarskömmtun ef með þarf, en með