Dagblaðið Vísir - DV - 03.04.2013, Blaðsíða 22

22 Menning 3. apríl 2013 Miðvikudagur
Á
annan í páskum var sýnd
heimildamyndin Hvellur
um þann merka sögulega
atburð þegar bændur í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu tóku sig
saman í ágústmánuði árið 1970 og
sprengdu í loft upp stíflu í Laxá við
Miðkvísl.
Tilgangurinn með stíflunni
í Miðkvísl sem heimamenn
sprengdu var að stjórna rennslinu
úr Mývatni niður í Laxá í þágu
Laxár stöðva I og II sem virkjuðu
fall Laxár niðri við Brúarhyl, efsta
bæ í Aðaldal, rétt neðan við dals-
mynni Laxárdals.
Heimamenn rufu stífluna og
notuðu til þess traktora, guðsgaffl-
ana, skóflur og dínamít.
Notað var dínamít sem Laxár-
virkjun átti og lá á glámbekk.
Dínamít var til að mynda geymt
í nærliggjandi hellum og því að-
gangur auðveldur að því.
Ef heimamenn hefðu ekki
stöðvað framkvæmdir Landsvirkj-
unar hefði Laxárdalur farið hálfur í
kaf. Þess utan hefði Laxá í Aðaldal
verið spillt og afleiðingar virkjunar
hefðu haft óafturkræfar afleiðingar.
Í Hvelli er rætt við heimamenn og
þessari litlu en máttugu byltingar-
sögu gerð skil.
Gott og mikilvægt framtak
Framleiðendum verður að hrósa
fyrir að leggjast í gerð þessarar
myndar.
Það er mikilvægt að sögunni sé
haldið til haga. Tíminn líður og þeir
sem stýrðu för hverfa af sjónar-
sviðinu. Einn forsprakkanna, Guð-
mundur Jónsson á Hofsstöðum,
lést eftir gerð myndarinnar. Hann
var hetja og sigurvegari – og fékk að
eiga hlut í að skrifa söguna. Eins og
aðrir heimamenn sem tóku þátt í
aðgerðinni. Sem er nauðsyn. Því ef
byltingarsagan er ekki skráð þá er
hætt við að henni sé ýtt niður, eða
henni breytt, þar til hún er öllum
gleymd. Sér í lagi ef það hefur hent
að hið smáa sigri hið stóra.
Bændurnir í Aðaldal og við Mý-
vatn eru sigurvegarar í þeim skiln-
ingi að þeir gáfust aldrei upp. Þeir
gerðu áætlanir og höfðu dug til að
framkvæma þær og það var sama
á hverju dundi, þeir gáfust ekki
upp og voru frumlegir í hugsun.
Einn forsprakkanna leitaði meðal
annars eftir innblæstri í glæpasögu
sem hann hafði nýlega lesið eftir
Alistair MacLean.
Engir prófessorar og
álitsgjafar
Suður-Þingeyjarsýsla hefur líklega
verið einn allra versti staður á
landinu fyrir Landsvirkjun að fara
í framkvæmdir á á svig við heima-
menn. Þar var róttækni mikil og
prýðisjarðvegur fyrir byltingu.
Þar var bóka- og blaðaútgáfa og
snemma var opnað bókasafn í
sveitinni. Þau sem fremst stóðu
voru eldhugar, hörð í horn að taka,
menn jafnt sem konur, ungir sem
aldnir. Fyllilega í stakk búin til bar-
áttu.
Í Hvelli eru notuð gömul mynd-
skeið, ljósmyndir og viðtöl við
heimamenn til þess að bregða ljósi
á atburðina. Það er ljóst að leik-
stjóri og aðstandendur myndar-
innar hafa gefið sér góðan tíma til
að kynna sér sögu heimamanna.
Henni er gert hátt undir höfði og
það er vel til fundið. Í myndinni
er ekki rætt við prófessora og
valda álitsgjafa. Það er enda kom-
inn tími til að litið sé til þeirra sem
hafa lifað í tengslum við náttúruna
sem sérfræðinga í eigin umhverfi.
Bændurnir í Suður-Þingeyjarsýslu
þekkja landið og skilja hvað er í
húfi betur en nokkur annar.
Í myndinni er heldur ekki rætt
við þá sem aðhylltust stífluna. Það
er skiljanlegt, enda er það almennt
viðhorf í dag að heimamenn hafi
bjargað ánni með því að eyðileggja
stífluna. Það hefði þó verið fróðlegt
að heyra í þeim einum eða tveimur
lifandi á Íslandi sem telja heima-
menn hafa framið ósvinnu.
Hvert stefnum við?
Leikstjórinn fór að eigin sögn
ásamt aðstandendum myndar-
innar norður í rannsóknarferð og
ræddi þá við bændur. Undirtekt-
irnar voru dræmar í fyrstu, enda
var samtakamátturinn enn mik-
ill og leyndarmálin vel geymd.
En sem betur fer reyndust kvik-
myndagerðarmenn þrautseigir og
bændur ákváðu að segja sögu sína.
Saga þeirra er til þess fallin að
veita fólki innblástur og fá það til að
hugleiða hvert við stefnum. Spyrja
mikilvægra spurninga sem varða
siðferði. Því jú, siðferði tengist ekki
aðeins gjörningum manna á milli
eða fjármálum. Þeir sem þjálfa
eigið siðferði huga að náttúrunni
og hinu stærra samhengi.
Sigurður Gísli Pálmason, annar
framleiðenda myndarinnar, sagði
í viðtali við DV að viðhorf fólks-
ins í sveitinni hafi haft úrslitavald.
„Það tók til varna. Það gerði það af
ástríðu og hjartans einlægni. Átti
ekki til önnur ráð býst ég við og fór
með sigur. Fólkið í sveitinni hafði
þessi viðhorf að það þyrfti að gæta
landsins.“
Táknræn saga
Merkilegust er myndin fyrir þær
sakir að hún sýnir mátt samstöð-
unnar. Hversu miklu hún getur
breytt. Fátækir bændur fyrir
norðan höfðu betur en kerfið og
sneru á það. Með aðstoð dínamíts
og hugvits Alistair MacLean og að-
ferðum skæruliða Suður-Ameríku.
Aðrar minni og fallegri
dæmisögur má finna í frásögninni.
Til að mynda er mögnuð sagan af
því þegar bændurnir fjölmenntu
í erfidrykkju gamallar konu til að
ráða ráðum sínum. Hún sýnir sam-
heldnina og er táknræn fyrir þær
sakir að mannslífið er stutt en nátt-
úran langlíf.
Hverjir sigra?
Myndin er landsmönnum öllum
þörf og góð áminning því sagan
endurtekur sig. Enn er háð bar-
átta á þessu svæði. Hún stendur
um svæðið í víðara skilningi. Þá
er átt við væntanlegar gufuafls-
virkjanir, Þeistareyki, Gjástykki
og Bjarnarflag. Allt þetta og fleira
er undir með ófyrirsjáanlegum
afleiðingum fyrir lífríkið í Mývatni
og Laxá í Aðaldal. Hverjir munu
sigra í þeirri baráttu? n
Framleiðendur eiga skilið lof Þau
Hanna Björk Valsdóttir og Sigurður Gísli
Pálmason, ásamt Grími Hákonarsyni
eiga lof skilið fyrir að segja sögu heima-
manna í Suður-Þingeyjarsýslu. Saga
þeirra er þörf áminning.
Með aðstoð
alistair Maclean
Bíómynd
Hvellur
Heimildamynd
Stjórnandi: Grímur Hákonarson.
Framleiðendur: Sigurður Gísli Pálmason og
Hanna Björk Valsdóttir.
Framleiðslufyrirtæki: Ground Control
Productions.
Kvikmyndataka: Bergsteinn Björgúlfsson.
Kristjana
Guðbrandsdóttir
kristjana@dv.is
„Bændurnir
í Suður-Þing-
eyjarsýslu þekkja
landið og skilja
hvað er í húfi betur
en nokkur annar
Sneru á kerfið Bændur
fyrir norðan höfðu betur en
kerfið. Með aðstoð dínamíts
og hugviti Alistair MacLean
og aðferðum skæruliða
Suður-Ameríku.