Dagblaðið Vísir - DV - 27.01.2015, Blaðsíða 11

Vikublað 27.–29. janúar 2015 Fréttir 11
Undantekning eða regla?
Framgangan skaðaði stjórnsýsluna
M
ér finnst þetta mál ekki síst merkilegt í ljósi
þeirra umræðna sem hafa verið um siðaregl-
ur frá því að núverandi ríkisstjórn tók við. Ein
lykilspurning í þessu máli er sú hvort virkar
siðareglur hefðu skipt máli. Eins og fram kemur í áliti
umboðsmanns leit hann svo á að þar sem forsætisráð-
herra hafði ekki staðfest siðareglur fyrir ráðherra, hafi
hann ekki getað byggt álit sitt á slíkum reglum, jafnvel
þó að forsætisráðherra hafi seint og um síðir sagst líta
svo á að hvað sem liði staðfestingu hans væru þær í
gildi. Þetta er þó í raun aukaatriði.
Siðareglur, virkar eða óvirkar, byggjast alltaf á þeirri
forsendu að þeir sem þurfa að lúta þeim vilji leysa
sín verk sem best og réttast af hendi. Ef svo hefði ver-
ið um innanríkisráðherra hefði hún að sjálfsögðu get-
að nýtt sér siðareglur ráðherra, gildar eða ógildar. Ef
samhæfingarnefnd um siðferðileg viðmið fyrir stjórn-
sýsluna hefði verið starfandi hefði nú líka getað leitað
ráða hjá henni, en eitt hlutverk nefndarinnar var að gefa
starfsmönnum stjórnsýslunnar og ráðherrum ráð þegar
þeir stæðu frammi fyrir siðferðilegum álitamálum.
Forsætisráðherra kaus hins vegar að skipa
nefndina ekki eftir að hann tók við embætti og nú hef-
ur verið lagt fram frumvarp þar sem gert er ráð fyrir að
hún verði lögð niður.
Vandinn við þetta mál nú er hins vegar sá, að ekki
verður annað séð af áliti umboðsmanns, en að inn-
anríkisráðherra hafi í raun misbeitt valdi sínu vitandi
vits. Það er dálítið alvarlegra mál heldur en þegar fólki
verða á mistök, tekur skakkan pól í hæðina, skortir
reynslu eða dómgreind til að leggja rétt mat á aðstæð-
ur, ráðgast ekki við samstarfsfólk eða reynda starfs-
menn og svo framvegis.
Afskipti Innanríkisráðherra af málinu virðast hafa
verið með þeim hætti að hún hafi talið sig vera í aðstöðu
til þess að beita embættismenn þrýstingi, hafa áhrif á
meðferð máls með hótunum og dylgjum – í stuttu máli,
það gefur vísbendingu um miklu alvarlegri spillingu í
okkar pólitíska lífi heldur en dæmi eru um að hafi ver-
ið afhjúpuð með jafn afgerandi hætti og nú hefur gerst.
Siðareglur skipta litlu máli ef spilling hefur ver-
ið látin óáreitt. Við slíkar aðstæður þarf að taka miklu
fastar á málum en hægt er að gera með setningu siða-
reglna. Stóra spurningin þegar þetta mál hefur verið
til lykta leitt er í rauninni sú hvort hér sé um að ræða
einstakt óvenjulegt tilfelli eða hvort það óvenjulega í
málinu er afhjúpunin. Er Hanna Birna hinn dæmig-
erði íslenski ráðherra – eða er hún undantekning?
M
ér sýnist þetta mál vera dæmi um það
hve illa getur farið þegar saman fer
dómgreindarbrestur og samþjapp-
að mikið pólitískt vald hjá einum og
sama einstaklingi. Atburðarásin sem við höf-
um fylgst með og umboðsmaður Alþingis hef-
ur gert grein fyrir að hluta og sagt sitt álit á er
dæmi um það sem getur gerst þegar ráðherr-
ar skilja hvorki stöðu sína né vitjunartíma.
Í þessu tilviki þekkir ráðherrann hvað felst í
hinu pólitíska valdi, en hann virðist alls ekki
gera sér grein fyrir því hvað felst í pólitísku
ábyrgðinni.
Afleiðingin er að eftirleikurinn af sjálfu
lekamálinu, þá einkum þáttur ráðherrans,
hefur valdið meiri skaða í stjórnsýslunni en
lekamálið sjálft.
Lærdómurinn sem menn þurfa að draga af
þessu er sá, að það að víkja við svona aðstæð-
ur eins og upp komu strax í kjölfar lekans þýð-
ir ekki að menn hafi játað sekt, heldur er það
aðferð við að taka pólitíska ábyrgð á stjórn-
sýslunni og varna því að stjórnsýslan, starfs-
menn hennar og starfsemi, lendi ekki í
skotlínu pólitískra átaka.
Þegar ráðherrann, sem var á vakt-
inni þegar lekinn átti sér stað, neitar
að fara af vettvangi meðan á rannsókn
málsins stendur, gerir hann stjórnsýsl-
una sem undir hann heyrir að skotskífu.
Þar eru starfsmenn sem geta ekki ann-
að en hlýtt kalli og fyrirmælum ráðherra
sökum þess valds sem ráðherra hef-
ur yfir starfsmönnum stjórnsýslunn-
ar. Sú skýring að henni hefði borið að
víkja af því að undirmaður rannsakaði
yfirmann er gild en gengur of skammt.
Kæmi svona mál upp í menntamála-
ráðuneytinu þyrfti ráðherra ekki að
víkja samkvæmt þeirri reglu einni. Málið er
víðtækara og þarf að ná til þeirrar ábyrgð-
ar ráðherranna að gera ekki stjórnsýsluna að
skotskífu.
Enginn er fullkominn, jafnvel ekki þótt
hann hafi náð svo langt að verða ráðherra.
Þess vegna höfum við opinbera stjórnsýslu
þar sem faglega valinn maður þarf að vera í
hverju rúmi, og við höfum lög sem heimila
ráðherrum að ráða sér ráðgjafa, bæði póli-
tíska ráðgjafa og sérfræðilega ráðgjafa. Það
sem vekur athygli hér er að allt þetta kerfi virð-
ist hafa brugðist. Enginn virtist hafa getað veitt
ráðherranum þann stuðning, ráð eða aðhald
sem hefði getað komið í veg fyrir þetta
feigðarflan.
Það sem virkaði í þessari sögu var
tvímælalaust fjölmiðill sem hafði þor,
úthald og hæfni til að afla upplýsinga,
miðla þeim og halda athygli á málinu
og því sambandinu við. Þetta á við um
stofnanir á borð við Ríkissaksóknara og
umboðsmann Alþingis og þáverandi lög-
reglustjóra á höfuðborgarsvæðinu sem
skildi málið í heild sinni og stöðu sína
gagnvart því.
Eftir stendur að fyrrverandi innan-
ríkisráðherra biðji þjóðina afsökunar og
gangist við pólitískri ábyrgð sinni á öllu
þessu máli. Hún þarf að ítreka að rétt
hefði verið að hún viki úr embætti ráðherra
meðan á rannsókn málsins stóð. Þetta ætti ráð-
herrann fyrrverandi að gera með afgerandi og
yfirlýstum hætti öðrum stjórnmálamönnum til
varnaðar og eftirbreytni. Með slíkri yfirlýsingu
myndi Hanna Birna sjálf setja leikreglum ís-
lenskra stjórnmála söguleg viðmið.“
Jón Ólafsson, prófessor við Háskólann á Bifröst
Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir, lektor í stjórnmálafræði við HÍ
Þ
að mikilvægasta í tengslum
við þetta mál er að upphaf
þess má rekja til almennings.
Það er almenningur sem rek-
ur augun í það að ráðherrann hafi
mögulega brotið lög. Fyrstu skref-
in í þessu eru stigin í þættinum
Harmageddon 20. nóvemer 2013
þegar haft er viðtal við Evelyn Glory
Joseph og Hauk Hilmarsson um
málið,“ segir Guðmundur Ólafsson,
lektor við Háskólann á Bifröst.
Í viðtalinu, sem Guðmundur
vísar til, sagði Haukur að ef Hanna
Birna Kristjánsdóttir innanríkisráð-
herra væri ábyrg fyrir leka úr ráðu-
neytinu ætti hún að segja af sér.
Haukur var einn þeirra sem stóð
fyrir mótmælum vegna brottvísun-
ar Tonys Omos úr landi. Þennan
sama dag kom í fyrsta skipti fram í
forsíðufrétt Fréttablaðsins að Tony
hefði beitt Evelyn þrýstingi til þess
að segja að hann væri faðir barns-
ins hennar. Slíku vísaði Evelyn á
bug. Í fréttinni kom einnig fram að
Tony væri grunaður um aðild að
mansalsmáli en sætti ekki lengur
rannsókn vegna þess. Skilja mátti að
það hefði verið ein af ástæðunum
fyrir því að hægt væri að vísa hon-
um úr landi, en það hefði ekki verið
hægt ef hann hefði haft stöðu
grunaðs manns.
Guðmundur segir að
blaðamenn DV hafi tek-
ið upp þennan þráð. „Þeir
fylgdu þessu eftir sem leiddi
að lokum til þess að ráð-
herrann varð að segja af sér.
Þetta er mikilvægast. Hér
gerðist það að Sjálfstæðis-
flokkurinn gat ekki skotið
vörnum fyrir sinn ráðherra
eins og yfirleitt er gert í
svona málum. Þetta merkir
einfaldlega að flokksræðið
á Íslandi hefur orðið fyrir
höggi.
Að öðru leyti er þetta
dapurlegt og kannski ekki
mikið um það að segja. En
stjórnmálaflokkarnir geta
ekki búist við því hér eftir að þeir geti
hylmt yfir lögbrot stjórnmálamanna
sinna, hvort sem það eru þingmenn
eða ráðherrar. Hið mikilvæga er að
almenningur náði rétti sínum gagn-
vart flokksræðinu. Flokksræðið hef-
ur venjulega skotið skildi fyrir sitt
fólk. Það er greinilegt að Sjálfstæðis-
flokkurinn ætlaði að reyna það með
því að lýsa því yfir að þeir treystu
þessum stjórnmálamanni. En það
skipti bara engu máli. Ég vona að
þetta leiði til breytinga á þessu sov-
éska kerfi sem verið hefur hér á Ís-
landi þar sem stjórnmálamenn hafa
komist upp með nánast hvað sem
er.
Auðvitað stóðu þeir Stefán Ei-
ríksson, fyrrverandi lögreglustjóri
og umboðsmaður Alþingis, sig mjög
vel og létu ekki valdið kúga sig í
störfum. Það er eftirtektarvert.“
Þungt högg fyrir flokksræðið
Guðmundur ólafsson, lektor við Háskólann á Bifröst
Brot á lagareglum
og valdníðsla
E
ftir nákvæman lestur á
þessu ítarlega áliti um-
boðsmanns Alþingis tel ég
í fyrsta lagi að í því felist
að þáverandi innanríkisráð-
herra hafi orðið uppvís að alvar-
legri valdníðslu, ítrekuðum brot-
um á margháttuðum lagareglum
og grófum tilraunum til þess
að hindra framgang réttvísinn-
ar sem í ensku lagamáli er nefnt
‘obstruction of justice’.
Ég tel að ráðherra hefði þegar
í upphafi átt að segja af sér eða
taka sér að minnsta kosti leyfi
tímabundið. Úr því að það var
ekki gert taldi ég óhæfu að lög-
reglustjóri, sem skipaður var
tímabundið af sama ráðherra
og til rannsóknar var, skyldi ekki
víkja sæti og sérstakur lögreglu-
stjóri ad hoc settur í hans stað.
Úr þessu þarf að bæta ef svo
ólíklega fer að annað eins komi
upp að nýju. Í öðru lagi finnst
mér athyglisvert lagalega hvað
umboðsmaður Alþingis virð-
ist í þessu máli leggja mikið
upp úr játningu fyrrverandi ráð-
herra á misgjörðum sínum sem
í álitinu eru taldar mjög alvar-
legar; svo virðist nánast sem iðr-
un ráðherra hafi haft þau áhrif
að mildari leið var farin af hálfu
umboðsmanns Alþingis með því
að gefa álit í stað þess að gefa Al-
þingi í fyrsta skipti skýrslu um
hugsanleg afbrot í ráðherraemb-
ætti. Slík skýrsla hefði væntan-
lega getað leitt til Landsdóms-
máls. Nú er spurning hvort það
hefur einhver áhrif að ráðherra
virðist samkvæmt fréttum um
helgina hafa dregið játningu sína
að einhverju leyti til baka.
Í þriðja lagi sakna ég þess að
í álitinu er ekki vikið að ákvæði
sem sett var í lög fyrir fimm árum
þess efnis að óheimilt sé að láta
starfsmann gjalda þess að hann
greini viðeigandi aðilum frá
lögbrotum eða brotum á siða-
reglum sem hann hefur orðið
áskynja um í starfi.
Í fjórða lagi þykir mér mikil-
vægt að litið verði til þess bréfs
sem umboðsmaður Alþing-
is sendi samhliða álitinu til for-
sætisráðherra en þar kemur
annars vegar fram að engar siða-
reglur séu í gildi fyrir ráðherra
á Íslandi og hins vegar að inn-
anríkisráðherra var ekki gagn-
rýndur fyrir formleysi og skort
á skráningu samskipta í leka-
málinu þar sem þau mál eru al-
mennt – enn og aftur – í ólestri
hjá Stjórnarráðinu. Ég hef ekki
séð fréttaumfjöllun um þetta.
Loks tel ég ástæðu til þess að
vekja athygli á þeirri afstöðu um-
boðsmanns Alþingis í þessu bréfi
til forsætisráðherra að ‘spindokt-
or'-hlutverk aðstoðarmanna
ráðherra sé hæpið að óbreyttum
lögum.“
Gísli Tryggvason lögfræðingur