Málfregnir - 01.11.1987, Page 22

að nota dönsku sem mál stjórnvalda.
Mestalla æðri menntun sóttu íslenskir
námsmenn til Kaupmannahafnar.
Þannig lærðu þeir dönsku, fengu ef til
vill einhverja einkatilsögn áður en þeir
fóru utan. í latínuskólum biskupsstól-
anna gömlu, á Hólum og í Skálholti, var
- mér vitanlega - engin dönskukennsla,
enda mun danska ekki heldur hafa verið
kennd í dönskum latínuskólum. í Bessa-
staðaskóla var kennd danska á fyrri
hluta 19. aldar (Þorkell Jóhannesson
1950:381) og síðar einnig í æðri skólum
hér á landi. Margir lærðu að lesa
danskar bækur, meira eða minna af eigin
rammleik, en danska varð ekki skyldu-
námsgrein í íslenskunt skólum fyrr en
1946 (Jónas Kristjánsson 1986:134). Þá
hafði ísland verið fullvalda ríki í 28 ár og
sjálfstætt lýðveldi í tvö ár.
Eftir þennan útúrdúr um dönskuna
skulum við svipast um á íslandi eftir
1780. Þann áratug sem þá fór í hönd riðu
yfir landið stórfelldar náttúruhamfarir og
sóttir með miklum mannfelli. Eftir alda-
mótin fór fyrst að glaðna til aftur. Fyrri
hluti 19. aldar einkennist af rómantík,
frelsisbaráttu og föðurlandsást. Bók-
menntir tóku aftur að blómgast, og mál-
ræktin samtvinnaðist baráttu fyrir auknu
frelsi. Mikilvægustu viðfangsefni hennar
voru að losna við óþarfar dönskuslettur,
venja sig af því að tala það hrognamál
sem sums staðar var lenska, einkum í
verslunarplássum eins og Reykjavík, og
hefja til vegs mál alþýðunnar sem hafði
varðveist furðuvel meðal sveitafólks urn
allt land allar götur frá miðöldum. En
hin sanna fyrirmynd öllum skrifandi
mönnum og málverndarfólki voru auð-
vitað fornbókmenntirnar sjálfar.
Þegar rætt er um þessa tíma ber að
hafa hugfast að borgir voru engar á
íslandi. í Reykjavík, sem var stærsti
verslunarstaðurinn, voru um aldamótin
1800 einungis um 300 íbúar. Sveita-
fólkið, sem ég minntist á, var m.ö.o.
nær allir landsmenn.
Bessastaðaskóli gegndi mikilvægu
hlutverki í íslenskri málrækt á fyrri
helmingi 19. aldar. Vert væri að segja frá
honum og kynna nokkra af helstu kenn-
urum hans og nemendum. Tímans vegna
verð ég að láta nægja að nafngreina tvo
kennara, Sveinbjörn Egilsson (1791-
1852) og Hallgrím Scheving (1781-1861),
og tvo lærisveina, skáldið Jónas Hall-
grímsson (1807-1845) og málfræðinginn
Konráð Gíslason prófessor (1808-1891).
Að öðru leyti verð ég að vísa til ritgerðar
Jónasar Kristjánssonar.
En ég get ekki látið hjá líða að staldra
við eitt nafn enn, sem venjulega er nefnt
í sömu andránni og blóminn úr Bessa-
staðaskóla. Það er nafn danska mál-
fræðingsins Rasmusar Kristjáns Rasks
(1787-1832). Hann er einn af höfuð-
skörungunum í íslenskri málræktarsögu.
Á þessu ári er minnst 200 ára afmælis
hans. Með hliðsjón af því hefir íslenska
póst- og símamálastofnunin gefið út frí-
merki með mynd af Rasmusi Rask. Út-
gáfa íslenskra frímerkja er vissum tak-
mörkum háð. Það er t.d. meginregla að
íslenskt frímerki skuli ekki tileinkað
útlendingi og ekki bera mynd af útlend-
um manni. Nú hefir Póst- og símamála-
stofnunin að vissu leyti brotið þessa
reglu. En til þess að sniðganga vandann
er frímerkið formlega tileinkað íslenskri
málrækt og ber áletrunina „Verndum
tungu. Vöndum mál“. Annars hefði það
líklega komið út á afmælisdegi Rasks
22. nóvember.
Með þessu hefir Póst- og símamála-
stofnunin staðfest hve mikils við metum
Rasmus Kristján Rask. Enginn efast um
hið danska þjóðerni hans, en hér er hans
minnst sem væri hann einn af bestu
sonum íslands. Það yrði alltof langt mál
að gera grein fyrir öllu sem Rask fékk
áorkað hér á landi. Ég skal aðeins geta
þess að hann dvaldist á íslandi 1813-1815
og hafði forystu unt stofnun Hins
íslenska bókmenntafélags 1816. Það
22