Feykir - 24.09.1997, Qupperneq 4

4 FEYKIR 52/1997
Hinir óteljandi þræðir til fortíðar
Um þessar mundir talar bemskusaga
Sauðárkróksbæjar til okkar með skýrari
og fallegri hætti en nokkum tíma fyrr.
Saga sem fyrir margar sakir er sérstæð
og óvenjuleg. Þessi saga geymir t.d.
minningar um fólk sem m.a. sökum
harðbýlis við móður náttúm, sá sér enga
leið aðra færa en að taka sig upp og
flytjast búferíum vestur um haf í leit að
auðveldari lífsbaráttu. En saga þessi
geymir líka aðrar minningar um fólk
sem kom hingað utan úr heimi, tók ást-
fóstri við þennan hjara veraldar og
breyttí Sauðárkróki úr óhijálegri verbúð
í blómlega byggð menningar og versl-
unar, byggð sem á ýmsan hátt stóðst
heimsborgurunum samanburð.
Það er sú saga sem við viljum minn-
ast nú í dag. Hvað varð til þess að menn
eins og Ludvig Popp, Valgarð Claessen,
Johan Knudsen og fleiri mætir menn
settust hér að til frambúðar? Jú þetta
vom verslunarmenn og sáu sér eflaust
töluverðan hag í að flytja hingað vam-
ing utan úr heimi til að selja. En það er
jafnljóst að allir lögðu þessir aðkomu-
menn hinu nýja samfélagi til í ríkari
mæli en annars staðar gerðist, kraft sinn,
Á afmælisári Sauðárkróks, sem
lauk 20. júlí sl., var frum-
byggjunum og sögu bæjarins
gerð ríkuleg skil. Herdís Sæm-
undardóttir gerði það m.a. í
Sauðárkrókskirkju 21. júní þegar
minnst var brúðkauþs aldar-
innar, sem svo er kallað, þegar
Claessenssystur kvonguðust
við upphaf aldarinnar.
kunnáttu og fjármuni tíl eflingar byggð-
inni undir Nöfunum.
Víðast hvar annars staðar á landinu
mynduðu hinir dönsku aðkomumenn
sitt eigið yfirstéttarsamfélag, sem bland-
aðist lítt íslenskum almúganum. En það
gerðist ekki í sama mæli á Króknum.
Ekki ætla ég að halda því fram að hér
hafi samfélagið verið án stéttarskipting-
ar og menn hafi ekki tekist á, en hér
unnu samt Danir og Islendingar hhð við
hlið að uppbyggingu staðarins. Hvemig
stóð á því að slík samvinna tókst? Vom
„Danimir okkar” betur búnir að innan
en þeir Danir sem settust að annars stað-
ar, eða vom heimamenn einfaldlega til-
búnari en aðrir landsmenn til að taka við
nýjum straumum, nýjum siðum og nýju
fólki? Ekki veit ég, en alla vega er ljóst
að uppgangur Sauðárkróks á þessum
tíma á sér vart hliðstæðu í íslenskri
byggðasögu.
Þótt heimildir af konum þessa tíma
séu ekki ýkja fyrirferðarmiklar þá er
ljóst að þær hafa ekki látið sitt eftir
liggja og áttu sinn þátt í að Krókurinn
byggðist upp eins og raun ber vitni.
Ekki skal ég leggja mat á þau fleygu
ummæli sem Guðmundur Hannesson
prófessor í læknisfræði vitnaði í er hann
rifjaði upp tíma sinn hér rétt fyrir alda-
mótín síðustu, að „allar konur hér væm
fremri mönnum sínum”. En það er hins
vegar óumdeilt að konumar á Króknum
áttu sinn drjúga þátt í þeim framfömm
sem lögðu gmnninn að velferð okkar í
dag. Það er ekki ætlun mín að gera sögu
þessara kvenna skil hér, það hafa okkar
tíma konur á Króknum nú þegar gert
með eftinninnilegum hætti með þeirri
sýningu sem nú stendur yfir í Bama-
skólahúsinu.
Öll eigum við óteljandi þræði til for-
tíðarinnar sem að einhveiju leyti gera
okkur að þeim manneskjum sem við
emm í dag. Hvemig þessir þræðir liggja
er oft óljóst og oftast erfitt að sjá sam-
hengið milli þeirra. Tilvera okkar í þess-
um heimi virðist tilviljunarkennd og at-
burðarrásin án skírskotunar tíl þess sem
var. Þegar ég fyrst, fyrir mörgum ámm,
gluggaði í þessa sögu fmmheijanna á
Króknum fyrir aldamótín síðustu, virð-
ist mér hún ijarlæg og mér að mestu
leyti óviðkomandi. En við nánari athug-
un kemur í ljós að ég stæði sennilega
ekki hér ef Ludvig Popp hefði ekki
ákveðið að setjast hér að með verslun
sína tíl ffambúðar á seinni hluta síðustu
aldar. Árið 1909 réðist til Poppsverslun-
ar á Hofsósi ungur stúdent, nýútskrifað-
ur úr Verslunarskóla Islands. Ætlun hans
var að afla sér starfsreynslu á stuttum
tíma áður en hann héldi til framhalds-
náms í Hollandi. En öriögin gripu í
taumana og höguðu því svo til að þessi
maður settíst að í Skagafirði og bjó hér
til æviloka. Þessi maður var afi minn,
Hermann Jónsson frá Ysta-Mói í Fljót-
um.
Frá þessum tíma hefur heimurinn
skroppið talsvert saman og þykir nú
ekkert tíltökumál að skjótast rétt sisona
á milli heimsálfa, hvað þá landa. Ég er
samt ekki viss um það að allar sam-
göngubætumar, gervihnattarsamskipti
út um allar trissur, dagleg mötun á
heimsástandinu og möguleikar á að láta
alla drauma rætast hafi breytt eðli mann-
eskjunnar ýkja mikið eða rýri þýðingu
fortíðarinnar fyrir nútíðina og framtíð-
ina. Kannski hefur meira að segja aldrei
verið nauðsynlegra en einmitt nú í þessu
ölduróti tæknibyltíngarinnar að þekkja
jarðveg sinn og finna þessa þræði til for-
tíðarinnar.
Þau gildi sem saga frumheijanna á
Króknum endurspeglar eiga að mínu
mati jafn vel við í dag. Við nútíma
Króksarar getum lært sitthvað af þessari
sögu. Það er einkum tvennt eða þrennt
sem ég hef í huga í þessu sambandi. í
fyrsta lagi það að saman lyftu menn,
konur og karlar, íslenskir og danskir
Króksarar, Grettistaki við að breyta
staðnum úr „verbúð á kambinum” í
menningarbyggð. I öðm lagi finnst mér
auðsætt að hér hafa menn hugsað stórt,
borið höfuðið hátt og ekki látið „emb-
ættismenn að sunnan” stjóma hér fram-
kvæmdum. í þriðja lagi finnst mér þessi
saga segja mér að menn hér hafi verið
óhræddir við að taka við nýjum straum-
um utan úr heimi, án þess að glata fót-
festunni í sínum eigin jarðvegi. Og það
er kannski það mikilvægasta.
Undir Borginni
Svo öslaði græna gnoðin
Þann 8. ágúst sl. kvað við
skipsflauta sem endurómaði um
Skagströnd og mannfólkið leit
upp hvar sem það var statt.
Hvað var eiginlega á seyði? Það
var einhvem veginn svo dapur-
legur tónn í flautunni, að hann
smaug inn í hvers manns hjarta
og hreyfði við sálarstrengjun-
um.
Það var heldur engin furða
þótt áhrifin yrðu slík, því tog-
skipið Örvar var að kveðja
Skagstrendinga eftir rúmlega 15
ára gæfuríka þjónustu við
byggðarlagið. Þama seig skipið
áfram, hægt og virðulega, uns
stefnu var náð tíl hafs, þá var
sett á fulla ferð og svo öslaði
græna gnoðin okkar út í rúss-
neska óvissuna og brátt hvarf
hún fyrir Höfðatána. Eftir sat
tregablandinn ómur skipsflaut-
unnar í eyrum og hjörtum bæj-
arbúa.
Hin glæsta forsaga
Örvar kom til Skagastrandar
miðvikudaginn 7. apríl 1982 á
vorbjörtum fagnaðardegi. Skip-
ið kom um kl. 14 og lagðist
tígulega að stálþilinu austan við
síldarverksmiðjuna. Fjölmenni
var tíl staðar að fagna skipinu,
enda gefið frí frá vinnu í tilefni
dagsins. Hlýddu menn á ræður
sem allar vom fluttar í vongleði
og sóknarhug. Síðan var öllum
boðið að skoða skipið og gos og
sælgæti margs konar var á
boðstólum. Þetta var hátíðisdag-
ur, einn af þessum sérstöku og
eftirminnilegu dögum sem
mættu vera fleiri.
Þetta var dagur gleði, dagur
vonar. Á slíkum fagnaðardegi er
enginn að velta því fyrir sér þó
einhver útlát verði til almenn-
ings. Gleðin er falslaus yfir
heildina og einmitt á slíkum
stundum finna hinir svokölluðu
höfðingjar allt í einu til þess að
þeir eiga eitthvað sameiginlegt
með almúganum. Þeir skilja
auðvitað ekki hvað það er, en
samt finna þeir til mannlegrar
samkenndar á slíkum dögum.
Það held ég að sé alveg áreiðan-
legt. Einmitt þess vegna verða
svona dagar merkilegir. Þeir
sýna okkur best fram á það að
engum er alls vamað. Þess
vegna er slæmt hvað svona dag-
ar em sjaldgæfir - þeir þyrftu
sannariega að vera fleiri.
Veldur hver á heldur
Koma Örvars til Skaga-
strandar var mikill atburður.
Stundin sú er stór í minning-
unni. Skagstrendingur hafði náð
einstöku frumkvæði með því að
láta smíða fyrir sig fyrsta ís-
lenska frystítogarann. Framund-
an vom geysileg gróðaár. Fyrir-
tækið var komið með óumdeil-
anlega fomstu á sínu sviði. Það
var á toppnum, naut verðskuld-
aðrar viðurkenningar og aðdá-
unar. Um allt land var sagt: „Á
Skagaströnd kunna menn að
reka útgerð”. Og Örvar var tákn
alls þessa. Hann var sigurmerki
þessarar velsældar, draumsýn
sem orðið hafði að vemleika. Én
hinn mikli ávinningur gerði
kröfur tíl þess að menn vönduðu
eftirleikinn. Að vera skrefi á
undan öðmm þýðir auðvitað
ekki að sú staða verði sjálfgefin
áfram. Þá má síst af öllu sofna á
verðinum, því hætt er við að
menn vakni upp við það að þeir
séu orðnir á eftir. Veldur hver á
heldur. Hver og einn getur sjálf-
sagt hugleitt með sér þá fram-
vindu mála sem átt hefúr sér
stað hjá Skagstrendingi síðan
Örvar kom til sögunnar sem
flaggskip þessa blómlega fyrir-
tækis. Vongleðin frá 7. apríl
1982 hefur vissulega dvínað.
Samkennd óbreyttra og útval-
inna hefur lítið látið á sér kræla
síðan daginn þann. Margt er
bundið óvissu og efasemdir um
eitt og annað em meira áberandi
í umræðu dagsins í dag en löng-
um áður.
En þó margt sé óljóst, er eitt
orðið óhrekjanleg staðreynd og
þó kannski aðeins til að auka
dapurleikann. Örvar er seldur og
flauta hans mun ekki hljóma
framar á Skagaströnd. Tákn-
mynd draumsins sem varð að
vemleika er horfin af sviðinu.
En tjaldið er enn uppi og von-
andi birtír á ný.
1. september 1997.
Rúnar Kristjánsson.