Fréttablaðið - 26.10.2016, Blaðsíða 15

Í þeim hugarheimi skáldsins, sem það færir okkur í verkum sínum, er það einvaldur. Það ræður öllu,
getur látið upp vera niður og niður
upp, sólarupprás að kvöldlagi og
Bjarna Ben hlúa að heilbrigðiskerfinu.
Það getur sem sagt gert hið ómögu-
lega mögulegt. Það er ekki nóg með
að við lesendur sættum okkur við
þetta vald skáldsins, við fögnum því
vegna þess að í krafti þess færir það
okkur heima sem eru ekki en gætu
verið og jafnvel heima sem gætu ekki
verið undir nokkrum kringumstæð-
um en varpa samt ljósi á heiminn sem
við búum í og jafnvel okkur sjálf sem
einstaklinga, eða gera það ekki. Hlut-
verk skáldsins er nefnilega ekki bara
að lýsa heiminum okkar heldur líka
öðrum við hliðina á honum.
Til þess að fyrirbyggja misskilning
þá stend ég ekki í þeirri trú að ég viti
gjörla hvert hlutverk skáldsins sé, né
að það sé eitt hlutverk sem öll skáld
hafi, né að hvert skáld út af fyrir sig
gegni sama hlutverki fyrir öllum
lesendum. Það er bara ekki þann-
ig. Skáld eru hins vegar sú stétt sem
hefur haft meiri áhrif á mig en nokkur
önnur í þessum heimi og hlutverk
þeirra í mínu lífi hefur verið að gleðja
mig, hryggja mig, uppfræða mig og fá
mig til þess að sitja hreyfingarlítinn
og friðsælan um lengri tíma, án þess
að vera umhverfi mínu til ama. Það
er fátt annað sem kemur í veg fyrir að
ég sé umhverfi mínu til ama, nema ef
vera skyldi svefn og meðvitundarleysi
af öðrum toga.
Sjón er eitt af þeim fjölmörgu
skáldum sem hafa lagt svolítið af
mörkum til þess að móta líf mitt með
því að færa mér góðar bókmenntir og
nú er hann loksins búinn að senda frá
sér síðasta hluta þríleiks sem hann
byrjaði fyrir 22 árum. Ég á eftir að lesa
hann en vonast til þess að ég eigi eftir
að sækja í hann töluverða ánægju.
Sjón hefur gefið það í skyn að síðasti
hluti þríleiksins byggi að nokkru leyti
á minni persónu og þeim verkefnum
sem fyrirtæki það sem ég vinn fyrir
hafi fengist við í tuttugu ár. Það er
ljóst á ummælum hans að hann sækir
þennan efnivið sinn í skoðanir sem
hann ætlar mér en ég hef aldrei haft,
markmið sem hann heldur að ég hafi
stefnt að en hef forðast og vinnu sem
aldrei var unnin í fyrirtækinu.
Það væri hins vegar út í hött að
kvarta undan þessu vegna þess að
þarna er skáldið bara að sækja sér
hráefni í það sem hann heldur um
mig og fyrirtækið, sem hann notar
síðan til þess að móta hvað sem
honum sýnist. Hann hefði meira að
segja getað reynt að búa til úr því efni
sem hann sótti í mig góðan mann,
þótt það hefði sjálfsagt reynst ofviða
jafnvel þeim bókmenntalega kraft-
lyftingamanni sem hann er. Í mínum
huga hvílir engin skylda á hans herð-
um að sýna fram á að það sem hann
haldi um mig og fyrirtækið og notar í
bókina sé sannleikanum samkvæmt,
eingöngu að hann skili góðri bók,
sem hann hefur gert svo oft.
Það gegnir hins vegar öðru máli
þegar hann tjáir sig um mig og fyrir-
tækið og það sem við höfum gert í
blaðaviðtali. Alræðisvald Sjónar nær
ekki út fyrir verk hans og það sem
hefur gerst utan þeirra hefur gerst án
tillits til þess sem hann heldur og það
sem hefur ekki gerst hefur ekki gerst.
Í viðtali við Friðriku Benónýsdóttur
sem birtist í Stundinni segir Sjón:
„Ég myndi nú ekki segja að hún sé
mjög nákvæmlega byggð á Kára Stef­
ánssyni þar sem ég hef aldrei hitt Kára
Stefánsson og veit ekkert um hann
annað en það sem hann hefur sagt
frá sjálfum sér í sjónvarpsviðtölum og
blöðum. Þessi persóna, Hrólfur Zóph­
anías, erfðalíffræðingur og forstjóri
Codex, er byggður á ýmsum persónum,
sem hafa nokkuð háar hugmyndir um
eðli Íslendinga og hlutverk þeirra í til­
verunni. Hið stóra verkefni sem var
hrundið af stað hér upp úr 1992 eða
þrjú, ég man það ekki, að kortleggja
genamengi Íslendinga í þeim tilgangi
að sanna að við værum mjög eins­
litt fólk og hreint erfðafræðilega séð
er auðvitað ákveðinn hápunktur á
íslenskri drambsemi og þess vegna
kom í rauninni ekkert annað til greina
en að vinna með efni úr þeirri átt.“
Við þetta hef ég tvennt að athuga:
Ég hef aldrei tjáð háar hugmyndir
um eðli eða hlutverk Íslendinga í
sjónvarpsviðtali eða blaða, sem Sjón
segir að séu einu heimildir hans um
mig, einfaldlega vegna þess að mér
finnst við vera næstum glæpsamlega
venjuleg sem þjóð. Við eigum nokkra
góða rithöfunda og ég er vissum að
við Sjón erum sammála um að hann
sé einn þeirra, einstaka góðan fót-
boltagutta og frábæra tónlistarmenn
og aragrúa af óhæfum, spilltum
stjórnmálamönnum. Öll mín vinna
í vísindum síðustu tuttugu árin hefur
byggst á þeirri forsendu að í samfélagi
þjóðanna liggjum við nærri meðaltali
á flestum sviðum. Í því felst kannski
ofmat á aulunum, okkur.
Verkefnið stóra, að kortleggja gena-
mengi Íslendinga, var ráðist í til þess
eins að sækja skilning á því hvernig
fjölbreytileiki í röðum níturbasa í
erfðamengi manna getur af sér fjöl-
breytileika mannsins, eins og mis-
mun á hættunni á sjúkdómum eða
í starfi líffæra. Það var aldrei mark-
mið með verkefninu að sanna að við
værum „mjög einslitt fólk og hreint
erfðafræðilega séð“. Það er meira að
segja svo að ef við hefðum verið mjög
einslitt fólk og hreint erfðafræðilega
séð hefði verkefnið verið dauðadæmt
frá upphafi. Það var hins vegar vitað
löngu áður en ráðist var í þetta verk-
efni að tiltölulega lítill hópur forfeðra
okkar gat af sér mjög stóran hundr-
aðshluta af nútíma Íslendingum. Það
er ekki skoðun, afstaða eða hegðun,
heldur staðreynd um sögu okkar og
þótt dramb geti verið staðreynd geta
einungis þær staðreyndir sem lúta
að hegðun eða skoðun flokkast sem
dramb.
Síðar í viðtalinu segir Sjón:
„Þannig að þú ert alltaf kominn eins
og skot í ofurmennishugmyndir og kyn­
þáttahyggju þegar farið er að vinna
með erfðaefni.“
Ég reikna ekki með að það búi
mikil gagnaöflun að baki þessari
staðhæfingu, vegna þess að hún er
með ólíkindum. Ég þekki nokkur
hundruð manns sem vinna með
erfðaefni og kannast við í það
minnsta þúsund aðra, og ég veit ekki
til þess að nokkur þeirra sé með ofur-
mennishugmyndir eða aðhyllist kyn-
þáttahyggju. Ég leyfi mér líka að full-
yrða að ef Sjón skoðaði öll þau tímarit
sem birt hafa niðurstöður rannsókna
með erfðaefni síðastliðin 70 ár fyndi
hann engar greinar sem einkennast
af ofur mennis hugmyndum eða kyn-
þáttahyggju. Í þeirri mannskynssögu
sem ég kann eru það fyrst og fremst
austurrískur húsamálari og banda-
rískur forsetaframbjóðandi sem flíka
ofurmennishugmyndum og kyn-
þáttahyggju og ef ég man rétt hefur
hvorugur þeirra unnið með erfða-
efnið. Ég er handviss um að staðhæf-
ingin hér að ofan gengi upp í bókum
eftir Sjón, vegna þess að það gengur
næstum allt upp í skáldsögunum
hans fínu, en utan þeirra er þetta í
besta falli heimskulegt þvaður.
Nú vil ég að það sé ljóst að ég er í
raun réttri ekki að agnúast út í Sjón
heldur leiðrétta mistök, sem honum
urðu á í viðtalinu. Það er sagt um
annan íslenskan rithöfund sem nú er
látinn, að meðan hann hafi verið að
skrifa skáldsögur og í nokkurn tíma
eftir að hann lauk við þær hafi hann
helst ekki yrt á aðra en persónur úr
skáldsögunum. Það ber að líða rit-
höfundum sem eru nýbúnir að ljúka
bók alls konar óskunda, vegna þess að
það er oft löng leið og erfið frá heimi
bókarinnar yfir í hversdagsleika
okkar hinna. Ég reikna einfaldlega
með því að Sjón sé rétt lagður af stað.
Bjánaskapinn í viðtalinu lít ég ein-
faldlega á sem rúllugjald sem ég borga
fyrir að fá að lesa góða bók. Eitt er víst
að með þessari bók er Sjón og við hin
sögu ríkari og engin ástæða til þess að
ætla að hún gengisfalli fyrir það eitt
að hún hafi að hluta til byrjað á ein-
hvers konar bölvaðri vitleysu.
Sjón er sögu ríkari
Kári Stefánsson
forstjóri
Íslenskrar
erfðagreiningar
s k o ð u n ∙ F R É T T A B L A ð i ð 15M i ð V i k u D A G u R 2 6 . o k T ó B e R 2 0 1 6
2
6
-1
0
-2
0
1
6
0
4
:3
1
F
B
0
4
8
s
_
P
0
3
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
1
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
B
1
0
-E
3
A
4
1
B
1
0
-E
2
6
8
1
B
1
0
-E
1
2
C
1
B
1
0
-D
F
F
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
A

F
B
0
4
8
s
_
2
5
_
1
0
_
2
0
1
C
M
Y
K