Norðurslóð - 21.05.1985, Síða 4

Aldarminning
Eiríkur Hjartarson fr
1. 6. 1885 - 4. 4. 1981
Gísli Kristjánsson.
A morgni okkar aldar runnu straumar margra linda inn í vitund
ungmenna og á vettvang starfanna.
Hann Eiríkur Hjartarson í Uppsölum var 15 ára aldamótaárið og
ekki síður en aðrir unglingar þeirra tíma næmur fyrir áhrifum frá lítt
eða ekki kunnum fyrirbærum. Á meðal nýjunga, sem nýja öldin færði á
almennan vettvang, voru frásagnir um hagnýtar orkulindir, sem þar
voru teknar til nytja í þágu almennings en hér einungis þekktar af
orðspori.
Árin liðu. Heima í Uppsölum var verkahringur daglegra athafna
tengdur búskap, en framsýnum unglingi litust aðrir vegir vænlegri til
viðfangsefna ævilangt, en að erja þýft land með orfi og Ijá og safna
þanig vetrarforða handa búfé og hirða það og hygla því til árlegra
afurða. Með honum nærðist þó sú vitund, að góðu landi væri unnt að
breyta til auðugra gróðurfars en þá ríkti í umhverfinu.
Þess minnist höfundur þessa
pistils, að sjötugur öldungur-
inn, Eiríkur frá Uppsölum, tjáði
að í æsku hafði hann öðlast þá
vitneskju, að orðið holt í ís-
lensku máli og norrænu hafi
upprunalega verið skógur, og
um það tjáði hann: ,,Þegar ég
horfði af Uppsalahlaði yfir
Hánefsstaðaholtin varð mér oft
á að hugsa: Gaman væri nú að
þarna yxi skógur eins og í
fvrndinni og kannski hfur þá
fyrndinni og kannski hefur þá
nærst með mér sú ósk, að víst
væri það verðugt verkefni að
rækta þar trjágróður, sem gæfi
holtinu sitt réttnefni á ný.“
- Vissu aðrir um viðhorf þín?
spvr ég.
- Líklega hefur svo verið. Það
er stutt á milli Ölduhryggjar og
Uppsala. Vilhjálmur Einarsson,
sá þróttmikli athafnamaður, bjó
í Ölduhrygg, en flutti að Bakka
árið 1904. Það var rétt eftir að
hann var kominn að Bakka er
hann mæltist til þess að ég tæki
að mér að flytja stóra birkihríslu
úr Þverárgili og gróðursetja
hana heima á Bakka. Þettagerði
ég með mikilli ánægju, en hver
urðu afdrif hennar á nýjum stað
veit ég ekki, ég fór að heiman
stuttu síðar og fylgdist ekki með
viðgangi og velferð trésins."
- En með þér hefur þó fram-
vegis blundað áhuginn fyrir
tæktun trjáa og runna, það sýna
afrek þín þótt löngu síðar yrði
að veruleika svo að eftirtekt
vakti.
- Já. Þegar ég var kominn í
aðra heimsálfu opnuðust alveg
nýir heimar í þessum efnum og
ég reyndi að færa mér í nyt
þekkingu á þeim sviðum, svona
í hjáverkum.
- En sleppum þvi viðhorfi í
bili. Þú fórst að heiman þar sem
bernsku- og æskusporin voru
stigin og nú skyldi troða nýjar
götur.
- Já, hugurinn stóð til
annarra hlutverka. Eg fór til
smíðanáms um tíma.
Árið 1909 lá leiðin vestur um
haf. Á þessum árum voru uppi
háværar raddir um nýtingu
raforku fenginni úr afli fall-
vatna hér á landi: þar streymdu
auðævin fram engum til nytja og
bæði eðlilegt og sjálfsagt að nýta
þau, rétt eins og frændur okkar í
Noregi gerðu. Með því mætti
gera dimmu húsakynnin á Is-
landi að björtum og hlýjum
vistarverum innan dyra áhverju
heimili, með því að breyta
orkunni þar í ljós og yl. Eg hafði
fengið töluverða innsýn í gagn-
semi þessarar orkulindar,
hvernig fallvötn sneru hverflum,
er breyttu aðdráttarafli jarðar í
nýja orku, sem flytja mætti um
langvegu með vírum og breyta
henni þar í ljós og hita. Hann
Eiríkur afi minn hafði kynnt sér
þessi fyrirbæri eftir bestu getu
og ég fylgdist með. Hér voru
stórir draumar á ferð og svo var
bara að gera þá að veruleika.
Tilgangurinn með förinni vestur
var sá einn, að láta þá rætast
eftir því sem unnt revndist.
Á námstímanum vestra voru
vinnudagar langir, rétt eins og
almennt gerðist á þeim tímum.
Bóknámið var stundað á kvöldin
að loknum vinnudegi hins ver
að loknum vinnudegi hins verk-
lega þáttar, en hvorutveggja var
auðvitað námsferill, sem lauk
með viðunandi árangri.
Að námi loknu sem rafvirki
tóku við störf á faglega sviðinu
og þá hitti Eiríkur unga stúlku,
er reyndist frábær lífsföru-
nautur hans sem eiginkona um
langar og gæfuríkar samvistir.
Valgerður Halldórsdóttir var af
íslensku bergi brotin, fædd
vestra, alin upp á bóndabæ í
Norður-Dakóta, í íslensku and-
rúmslofti heimilis foreldra
hennar frá bernsku.
Heim til ættlandsins
„Ég þóttist vera ríkur þegar
ég sté á land í Revkjavík árið
1918, með konu og þrjárdætur,
en ég átti ekki grænan eyri“,
sagði Eiríkur við mig einhverju
sinni er ég heimsótti hann eftir
að hann hafð búið á annan
áratug í Laugardal og aukið
barnahópinn verulega.
Eiríkur var farinn úr heima-
sveit fyrir mitt minni, en árið
1920 sá ég hann í fyrsta sinni
þegar hann - eftir langa úti-
vist - kom og heimsótti gamla
kunningja og leiksystkini æsku-
áranna á grannbæjum fornra
slóða í dalnum. Þá hreifst ég
af hug hans og orðræðum um
framtíðardrauma og framtíðar-
viðhorf og þegar ég svo hitti
Eirík í Reykjavik, aldarfjórð-
ungi síðar og kynntist honum
talsvert, fann ég að við áttum
samleið í mörgum viðhorfum.
í Reykjavík tók Eiríkur strax
til við þau hlutverk, er menntun
hans hafði miðast við, en þau
voru dreifð í fyrstu því að þá var
vatnsvirkjun hér á frumstigi og
komst ekki á teljandi skrið fyrr
en Elliðaárnar voru virkjaðar og
vírinn kom í borgina flytjandi
þá orku sem nauðsynleg var til
þess að lamparnir í ljósastæðum
íbúðanna sendu frá sér það Ijós,
er breytt gæti nótt í dag á vetrar-
vökum í skammdeginu.
Fáein hús höfðu áður fengið
orku frá aflvélum, en árið 1920
skeði byltingin í höfuðstaðnum
og þá varð meiri en nóg
atvinna á sviði rafvæðingar-
innar. Um þær mundir stofnaði
Eiríkur - ásamt fleirum - fyrir-
tækið Hiti og Ijós, en hvarf frá
samstarfi þar eftir fá ár og hóf
störf alveg á eigin vegum að öllu
leyti sem verktaki og verslun
með efni og tæki tilheyrandi
faginu. Þeim hlutverkum sinnti
hann svo með umfangsmiklum
athöfnum jal'nan til ársins 1944
er hann seldi verslunina. Eftir
það gegndi hann þó enn hlut-
verkum á vissum fagsviðum,
aðallega með umboð fyrir stór
erlend fyrirtæki, er framleiddu
og seldu vörur til búnaðar og
notkunar á umræddum sviðum.
Það yrði langur list ef rekja
skyldi afrek iðnaðar og fag-
mannsins á aldarfjórðungs
skeiði við iðju og innlagnir
rafbúnaðar, því að vafalaust
voru það hundruð íbúða, þús-
undir herbergja og þaðan af
fleiri ljósastæði, sem meistarinn
lagði leiðslur til og lamparnir
hafa dreift birtu frá og gera það
framvegis þegar stutt er á
hnappana og þannig opnað fyrir
innstreymi orkunnar frá fossum
og fallvötnum. Af stærri verkum
sem Eiríkur afgreiddi, má nefna
Háskóla Islands, Sjómanna-
skólann og Þjóðleikhúsið að
nokkru.
Afrek fagmannsins á þessum
sviðum segja um langa framtíð
sögu meistaraverkanna og löngu
eftir ævidaga meistarans.Verkin
lofa meistarann og varpa veru-
leikans ljósi yfir drauma æsku-
mannsins og framtíðarsýnir
hans.
r
I Laugardal
Búsetan í miðju Reykjavíkur-
borgar skyldi ekki vera ævi-
vistarsvæði fjölskyldunnar. Eftir
II ára veru þar var flutt um set í
nýbyggt hús, sem Eiríkur reisti í
forarmýri, sem auðvitað var
framræst rækilega.
Þarna var guðsgræn jörð, sem
líklegt var að mætti rækta og
móta þar verksvið fyrir starfs-
fúsar hendur fjölskyldunnar, er
þá taldi 7 dætur og 1 son.
Verkefni og athafnir á starfs-
sviði fagmannsins voru ærin og
næg til framfæris stórri fjöl-
skyldu, en með því að komast á
væna spildu þótt á votlendi
væri, voru auðsæ viðhorf til
landbóta og ræktunar nytja-
jurta og runna og trjáa á gróður-
beðum.
Aldamótaljóðin hans
Hannesar Hafsteins höfðu alla
tíð blundað í innsta eðli Eiríks
og í ríkum mæli nærst við
dvölina vestan hafs undir lim-
krónum veglegra viða og vöxtu-
legra auk annars gróanda á
þeirri slóð.
„Menningin vex í lundi
nýrra skóga.“
Það voru spádómsorð Hannesar
og því ekki að birta hana -
menninguna - í ljósi veruleikans
á nýjum stað þar sem þá og
síðan heitir Laugardalur.
Valgerður, kona Eiríks, gat
rakið rætur. ættar sinnar í
Laugardal í Árnesþingi og þótti
vel við eiga að það nafn yrði
tengd hinu nýja landnámi fjöl-
skyldunnar, það væri vottur um
rækt við reit horfinna feðra og
mæðra, rétt eins og hugur hús-
bóndans leitaði oft í kyrrþey á
æskuslóðir hans. Og þarna í
Laugardal risu mannvirki með
ólíkindum á fyrrverandi forar-
mýri, er brátt varð frjósamt
akurlendi.
Auk íbúðarhússins risu
gróðurhús og brátt uxu þar tré
og runnar og svo blómjurtir og
nytjajurtir undir gleri, í sól-
reitum og á opnum beðum. Fræi
var sáð, og upp af því spratt
gróður ótal tegunda.
Sumt af fræinu kom frá fjar-
lægum löndum, jafnvel af hlý-
viðrasvæðum svo að hugsanlega
yrði gróður af því tagi vonar-
peningur á svalri slóð hér í
norðrinu, vonarpeningur, sem
líklega mundi visna í sam-
búðinni við íslenskt veðurfar. Sú
varð raunin á stundum, en
„maður varð að prófa“ sagði
Eiríkur, þegar ræktun trjáa og
runna í Laugardal var umræðu-
efnj.
Á vaxtar- og þroskaskeiði
barnahópsins voru margar
hendur að ræktunarstarfi, utan
húss og undir gleri og árangur-
inn varð svo veglegur að eftir-
tekt vakti, enda þreifst þar
sitthvað, sem almenningur
ætlaði að hér gæti ekki gróið né
vaxið. Auðvitað struku bitrir
vornæðingar stundum um
L augardal eins ogannarsstaðar,
en nærfærnir fingur fjölskyld-
unnar hlúðu að ungviðinu og
birtu í ljósi veruleikans draum-
sýnir æskuára föðurins. Þarna
nærðist og óx því sá frumgróður,
sem nú er stofn hins mikla parks
(skemmtigarðs og grasgarðs)
sem á okkar skeiði er veg-
legsti reitur höfuðstaðarins.
I Laugardal urðu æsku-
draumar húsbóndans þannig að
veruleika þegar samstillar
hendur fjölskyldunnar og starfs-
fúsar voru að verki og vænir
viðir uxu svo að fagur dalur
fylltist skógi.
Hánefsstaðaskógur
I upphagi þessa máls er um það
getið, að í æsku hafi Eiríkur
Hjartarson litið yfir Hánefs-
staðaholtin af heimahlaði og þá
vitað að í fyrndinni voru þar
skóglendi.
Skógur. Það nafn hreyfðist
alla tíð í vitund og undirvitund
athafnamannsins, sem ekki lét
staðar numið fyrr en æsku-
draumarnir voru orðnir að veru-
leika. Hvað skyldi það annars
hafa verið annað en draum-
sýnir til framtíðarinnar, sem
hreyfðu sig innra með nær
sextugum manni, til þess að
kaupa bújörð norður í landi - í
fornri heimasveit? Ekki til þess
að reisa þar bú og stunda jarðar-
aftmt til framfæris á elliárum.
„Eg hef alltaf haldið mest upp
á heimasveitina“ skrifaði blaða-
maður nokkur einhverju sinni
og hafði orðrétt eftir Eiriki.
Heima í Laugardal, í útjaðri
Reykjavíkur, var friðsæld ríku-
leg undir limi vöxtulegra trjáa
en í daglegum athöfnum utan
heimilis það mikill erill, að ætla
mætti að sextugum manni væru
næg verkefni á höndum til starf-
rækslu, er hæfði því aldursstigi.
En það var allt annað en
værukærð í huga húsbóndans í
Laugardal þegar hann réðst í að
kaupa Hánefsstaði í Svarfaðar-
dal er hún var föl árið 1944. Þar
réði heill hugur og endurnæring
æskudrauma kallaði til úrræða
og athafna. Nú skyldi gamall
draumur sýndur í ljósi veru-
leikans. Nú skyldi gamla heitið
holt verða réttnefni aftur. Og
svo var tekið til óspilltra mál-
anna og athafna.
Fyrstu störfin að undir-
í gróðurreitum og á opnum beðum, í skjóli belta trjáa og runna, uxu blóm
og nytjajurtir nieð ágætum undir handleiðslu fjölskyldunnar í Laugardal.
Á sólsælum reit, sunnan íbúðarhússins var fjölbreytt blómskrúð til augna-
yndis og þreifst þar með ágætum við natni og alúð starfsfúsra handa
fjölskyldunnar. Þar ríkti ræktunarmenning.
4 NORÐU RSLÓÐ