Norðurslóð


Norðurslóð - 17.12.1985, Qupperneq 14

Norðurslóð - 17.12.1985, Qupperneq 14
Svarfdælskar vangaveltur Atli Rafn rabbar við Svarfdæli sunnan heiða Á árshátíð Svarfdælingasamtakanna í Reykjavík ognágrenni ínóv. síðastliðnum hélt Atli Rafn Kristinsson erindi það, sem hér fylgir. Hann leyfði góðfúslega að það væri birt hér í jólablaðinu og bökkum við fvrir það. Góðir sveitungar og aðrir gestir Eg vil þakka það traust sem mcr er sýnt með því að biðja mig að standa hér ogsegja nokkurorð. Ég áttaði mig á því er ég fór að hugleiða þessi þankabrot að ég hef dvalið meir en hálfa ævina fjarri æskustöðvunum, ef ég má nota svo hátíðlegt orð. og jafnframt áttaði ég mig á því að hér áður kallaði ég mig Dalvík- ing en nú orðið víst oftast Svarf- dæling. Það er dálítið gaman að staldra við annað slagið og hugleiða svona atriði sem varða tengslin við fortíðina og kannski tengslin við sjálfan sig um leið ef ég má orða það svo. Eitt af því sem tengir fólk við fortíðina. tengir það saman og lætur það finna að það eigi eitthvað sameiginlegt eru orð - töluð og skrifuð. Hvað hið ritaða orð varðar þá mega Svarfdælingar orðið allvel við una því meðal þess sem við getum horfið til í upprifjun á sögu okkar eru t.d. Svarfdæla saga. ritverkið Svarfdælingar og nú síðast Saga Dalvíkur. Bara þetta er ekki orðiðsvo Htið að vöxtum. Ég veit ekki hversu margir sem hér eru staddir hafa á hraðbergi hvað nafnið Svarfað- ardalur merkir. Dalurinn er. eins og allir vita, kenndur við Þorstein svörfuð sem yfirleitt er talinn fyrsti landneminn í dalnum. Heimildir eru þó til er telja Ljótólf goða Alreksson hafa sest að í dalnum á undan Þorsteini. Ljótólfur á að hafa búið á Hofi og þeir Þorsteinn að hafa deilt um yfirráð í dalnum. Hvað sem því líður þá dregur dalurinn nafn af viðurnefni Þorsteins - en svörfuður merkir óeirðarmaður. Hvorugkynsorð- ið svarf merkir t.d. í gömlu máli rósta eða bardagi. Samkvæmt því er Svarfaðardalur dalur óeirðamannsins eða hins róstu- sama fólks og verðum við svo hvert og eitt að gera það upp við okkur hvort við teljum það sannnefni. Víst er að ýmsar sagnir greina frá mönnum í Svarfaðardal er létu að sér kveða. Mér kemur í hug Þorsteinn lögmaður Eyjólfsson á Urðum sem á mestu velmektarárum sínum á síðari hluta fjórtándu aldar var talinn einn valda- mestur höfðingi á íslandi. Hann átti m.a. í útistöðum við Noregs- konung og var t.d. einn helsti forsprakki mótspyrnu Eyfirð- inga við Smið Andrésson hrið- stjóra er lét lífið í Grundar- bardaga sem frægt er í íslands- sögunni. Þorsteinn lögmaður átti miklar jarðeignir víða um landið og bestu jörð sína norðanlands taldi hann Grund í Svarfaðardal en þar bjó nokkr- um öldum áður Þorsteinn svörf- uður. Þess hefur einmitt verið getið til að Þorsteinn lögmaður eða Eyjólfur faðir hans Arn- finnsson sem uppi var á fyrri hluta 14. aldar hafi látið setja saman eða á einhvern hátt stuðlað að samningu Svarfdæla sögu. Þótt Svarfdæla sé ekki talin til merkustu bókmennta- verka, þá held ég að allir Svarf- dælingar megi sæmilega við una að eiga slíka sögu - og hún er auðvitað eitt af því sem telst til Ritstj. sameiginlegrar aríleifðar allra þeirra sem eru eða telja sig Svarfdælinga. Nokkuð öruggt má telja að sagan sé rituð af Svarfdælingi eða í það minnsta manni sem gjörþekkti alla stað- hætti í dalnum. Athugun á efni Svarfdælu er að mörgu leyti skemmtilegt viðfangsefni. Þótt höfundur hirði greinilega oft á tiðum lítt um sögulegar staðrevndir þá nýtur hann nokkurrar sérstöðu í hópi sagnaritara. Mér hefur löngum þótt það eftirtektarvert að í sög- unni er getið um manngjöld, þ.e.a.s. gjöld eftir vegna menn, sem eru fram úr öllu hófi há miðað við það sem gengur og gerist í fornbókmenntunum. Má vera að höf. sé e.t.v. með þessu að gefa í skyn að Svarf- dælingar hafi verið stórhugaðri en flestir aðrir? Ýmis minni og sagnir eru í Svarfdælu sem skjóta víða upp kolli í heimsbókmenntunum svonefndu. Ég læt nægja að nefna það er Karl ómáli eða ungi he'fnir föður síns. Hann snýr hefnd sinni ekki gegn Skíða og öðrum vegöndum, heldur gegn Yngvildi Fagurkinn sem átti sök á vígi Karls rauða með frýjuorðum sínum við Skíða. Eins og við munum þá hefndi hann sín með því að lægja ofstopa hennar. Þetta farand- minni hefur líklega frægast orðið í meðförum Shakespeares í The Taming of the Shrew. Þannig tengjumst við heims- bókmenntunum - eða ég ætti kannski að segja: þær okkur. í samræmi við þá bókmennta- grein sem Svarfdæla er hluti af þá fjallar hún mestmegnis um höfðingja og athafnir þeirra. Fátt er um fuHtrúa þeirra sem minna mega sín og hljóðlátir renna sitt æviskeið. Ég gat þess hér áðan að framan af ævinni hefði ég víst talið mig Dalvíking fyrst og fremst og vissuiega hafði ég þá minna af lífinu ,,frammi í sveit" að segja en því við sjávarsíðuna. Ég átti þó síðar á ævinni því láni að fagna að fara í ánægjulega og lærdómsríka hringferð um sveit- ina er ég aðstoðaði eilítið við útgáfu á „Svarfdælingum" Stefáns heitins Aðalsteinssonar. Þar var ég vissulega í fylgd og undir leiðsögn góðra manna, sem allir eru nú látnir, höfund- arins StefánSj Árna Þórðar- sonar fyrrum skólastjóra og Kristjáns Eldjárns. Méreruekki síst minnisstæðar stundirnar með Árna Þórðarsyni á heimili hans á Kvisthaga 7 hér í borger vð lásum saman handrit þessa ritverks. Þó að ýmislegt megi vafalaust að ritinu finna eins og öðrum mannanna verkum þá er jafnvíst að það er í öllum aðal- atriðum gullnáma öllum þeim sem að einhverju gagni vilja kynna sér sögu sveitar okkar og fólksins þar kynslóð fram af kynslóð. Oft stöldruðum við Árni við til að hugleiða líf og lífsafkomu margra þeirra sem á vegi okkar urðu í þessum lestri. Hvernig var líf þess fólks sem hokraði á kotbýli, átti af hús- dýrum nokkrar ær, sum árin kannski eina á eða tvær, átti fáeina veraldlega muni sem auðvitað á nútímavísu væri ekki talið þess virði að nefna og eignaðist svo börn á hverju ári en kom svo á endanum aðeins upp tveimur eða þrentur börn- um, kannski ekki nema einu og stundum engu. Hvernig var líf þessa fólks, t.d. á hörðum vetri í þessu einu snjóþyngsta héraði landsins? Dænti þessu lík eru ótal mörg sé grannt skoðað og þau eru vel þess virði að við þau sé staldrað öðru hverju. Fjölbreytilegt hlýtur það safn manna að vera sem byggt hefur Svarfaðardal væri það allt saman komið. Ég læt mérnægja að minnast hér á einn mann sem gæti svosem verið fulltrúi þeirra fjölmörgu litríku og atorku- sömu svarfdælsku alþýðumanna sem svip hafa sett á mannlífið í Svarfaðardal í aldanna rás. Hann er hvorki of fjarlægur okkur í tímanum til að erfitt sé að skilja aðstæður hans né of nálægur til að geta talist sameign okkar allra. Eiríkur Pálsson hét hann og vitna ég nú í það sem sagt er um hann í fyrra bindi Svarfdælinga: „Hann tíundaði aldrei meir en 3 hndr. og hafði fátæklegt bú, venjulega þrjár kýr, 20 kindur og eitt hross. Eiríki er þannig lýst af samtíðarmanni (Jóni Borgfirðingij: „Hann er lítill maður vexti, allur loðinn í framan, sambrýndur og toppur í nefinu, sem er hvasst fram og þunnt, nokkuð opinmynntur riðar með höfuðið og setur á, er hann les. Augun eru bláleit og á sífelldu flugi. Hann ervelaðsér og prjónar svonefnt útprjón.. Af ptjónaskap sínum var Eiríkur víða kunnur, enda oft titlaður prjónari eða Prjóna-Eiríkur. Er talið að hann hafi fyrstur manna í dalnum eignast prjónavél. Hagmæltur var hann í betra lagi og orti urmul af vísum, rímum og tækifærisljóðum. Finnst kveðskapur hans m.a. á víð og dreif í handritum Landsbóka- safnsins. Til eru í handriti „bæjavísur um Vallahreppsbúa" ortar af Eiríki 1858. Þær eru 95 að tölu og í þeim notuð dulnefni um menn og bæi. Þá eru ýmsar tækifærisvísur Eiríks um sinn eigin hag og sálarástand athyglis- verðar. Úr einum slíkum brager þessi vísa: Eg er snauður og hjá lýð oft á nauða róli, horfinn auð og heillatíð, heims á rauða bóli. Eiríks er getið í ýmsum prent- uðum heimildum, svo sem t.d. í íslenzkum æviskrám. Til er mynd af honum eftir Arngrím málara, og orti Eiríkur um það alþekkta vísu: Eiríkur í Uppsölum, á sér fáa maka; mont er t þeim manninum, rnynd lét af sér taka.“ í báðum ritverkunum, Svarf- dælingum og Sögu Dalvíkur, sjáum við hægfara þróun í tímans rás í þá átt að jöfnuður manna verður meiri og mannlíf að því leytinu þá væntanlega betra í sveitinni okkar. Ég gat þess áðan að líklegt væri að svarfdælskur höfðingi á 14. öld hefði látið rita Svarfdæla sögu. Þaðeruvafalausttímanna tákn að bæði hin ritverkin sem ég hef gert að umtalsefni eru að meira eða minna leyti til orðin fyrir atbeina samtaka fólks úr dalnum - bæði heima í héraði og brottflutta. Með þessum verkum - og öðrum - er safnað í þann sarp sem komandi kyn- slóðir Svarfdælinga munu erfa og auka við. Sveinar kátir syngið. Þrír kotrosknir Þórarinn á Bakka, Halldór á Jarðbrú, Sigurjón S.-Hvarfi. fbygginn bóndi, Marinó á Búrfelli. Réttarstjórinn Jón á Hæringsstöðum, Helgi á Þverá og Höskuldur frá Tungufelli. 14 - NORÐURSLÓÐ

x

Norðurslóð

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Norðurslóð
https://timarit.is/publication/1253

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.