Norðurslóð - 13.12.1991, Side 10

10 - NORÐURSLÓÐ
Þórir Haraldsson:
Af eyfirskum hyítabjömum
„Fyrir mjög mörgum árum gekk beitarhúsmaður frá Ystabæ
í Hrísey eitt kvöld til kinda, sem voru niður í fjöru, og ætlaði
að reka þær heim til húsa. Hann gekk ofan í fjöru vestan til
á Eyjunni og sá þar eitthvað kvikt; hélt hann fyrst að þetta
væru kindur og gekk þangað, en þegar hann kom nær, sá
hann að þetta var skrímsli eitt mikið og ferlegt. Hann tók nú
til fótanna og hljóp heimleiðis en skrímslið elti hann og var
furðulega fljótt á fæti. Þegar maðurinn kom heim að fjárhús-
unum, vantaði lítið á að skrímslið hefði náð honum. Maður-
inn skaust fyrir húshornið og nam staðar hinum megin við
húsið, en skrímslið renndi sér á hurðina og mölbraut hana.
Jafnskjótt og skrímslið var komið inn í húsið, hljóp maður-
inn heim til bæja eins og kólfi væri skotið og komst þangað
klakklaust. Næsta dag var gengið til húsanna og var skrímslið
þá horfíð en slóð sást eftir það til sjávar, eins og hlemmum
hefði verið slengt niður“.
Þessa frásögn skráði Ólafur Davíðsson eftir Óla Björns-
syni frá Syðstabæ í Hrísey árið 1901 og birti hana í þjóðsög-
um sínum. Varla fer milli mála að þarna hefur hvítabjörn
verið á ferð. Sagan er þó flokkuð sem skrímslasaga enda tal-
ar sögumaður Ólafs um skrímsli. Þessi saga á sér margar
hliðstæður. Skortur á myndum og fræðslu breyttu náttúru-
legum fyrirbærum gjarnan í forynjur og váboða.
Samantekt á komum hvíta-
bjarna til landsins og stöðu þeirra
í íslenskri náttúru hefur aldrei
verið gerð. Hver heimsókn er þó
frásagnarverð, því að þetta eru
einu mannskæðu rándýrin, sem
hingað geta komist og hafa sem
slík valdið mönnum hugarangri
og andvökunóttum öld eftir öld.
Litlum sögum fer þó, sem betur
fer, að því að þau hafi skaðað
fólk hér á landi, þó að stundum
hafi munað mjóu.
íslenskar upplýsingar um hvíta-
birni eru mjög dreifðar, en þær
finnast m.a. í annálum, þjóðsög-
um, bréfum, dagbókum og ævi-
þáttum, svo eitthvað sé nefnt.
Höfundur þessa greinakorns hef-
ur í nokkur ár reynt að draga ein-
hverjar af þessum frásögnum
saman. Ef einhver skyldi lesa
þessar línur og búa yfir fróðleik
um birni eða bjarnakomur væri
ánægjulegt að fá að vita af
honum, og munið, litlu verður
Vöggur feginn.
í greinakorni þessu hef ég tek-
ið saman þær frásögur sem ég
þekki af bjarndýrum sem heim-
sótt hafa Eyjafjörð, milli Gjögur-
táar og Sigluness. Að þessu sinni
hef ég sleppt skáld- og þjóðsög-
um.
Bjarnarfeldir í kirkjum
Fyrstu tilvísanir um hvítabirni í
Eyjafirði finnast í máldögum
kirkna, en þar er stundum getið
bjarnarfelda, sem voru hafðir á
kórgólfi, til varnar gólfkulda. Út
frá dreifingu feldanna má ráða að
dýrin hafi í flestum tilvikum verið
felld í viðkomandi kirkjusókn-
um. Björn Teitsson skólameistari
á ísafirði skrifaði árið 1975
skemmtilega og fróðlega grein
um bjarnfeldi í máldögum, þar
kemst hann að þeirri niðurstöðu
að feldirnir hafi aðeins enst í 30-
50 ár í kirkjunum og því má geta
sér til um hversu mörg dýr voru
felld á hverjum stað á hverjum
tíma.
í Auðunarmáldaga, sem er frá
1318, er getið um bjarnarfeldi í
18 kirkjum. Par af voru 5 í Eyja-
firði. Þetta voru kirkjurnar á
Svalbarði á Svalbarðsströnd, sem
átti tvo feldi, kirkjan á Möðru-
völlum í Eyjafirði, Núpufelli,
Grund og Hrafnagili. Frá árinu
1394 eða 76 árum eftir að Auðun-
armáldagi var gerður, eru til 81
norðlenskir máldagar og í 19
þeirra er getið bjarnarfelda. Þá
áttu kirkjurnar á Grýtubakka,
Laufási, Möðruvöllum í Eyja-
firði, Lögmannshlíð, Laugalandi,
Auðbrekku, Völlum og Upsum
allar sinn feld og Grundarkirkja
átti tvo. Þarna eru því samtals
taldir upp 16 feldir í eyfirskum
híbýlum á 14. öld.
Frá árinu 1461 er til enn eitt
máldagasafnið, þá er hvergi getið
felda, nema einn er til á Stórhóli
í Eyjafirði. Öld síðar eða árið
1563 setti Friðrik 2. konungur
þau lög að konungur einn hefði
rétt til þess, að kaupa bjarnfeldi í
Danaveldi. Eftir það urðu prest-
ar að búa við sama fótkulda í
kirkjum og söfnuðurinn. Þessi
lög giltu svo allt til ársins 1792, að
konungur afsalaði sér þessum
rétti.
Úr máldögum
Lengi framan af öldum eru ann-
álaritarar ónákvæmir í staðfær-
ingum. Þannig stendur t.d. í Set-
bergsannál árið 1478: „Kom mikill
hafís um vorið fyrir norðan, lá
við landið til Jónsmessu, komu á
honum bjarndýr, voru fjögur af
þeim unnin.“ Og í Fitjaannál
1695: „Bjarndýr kom á land fyrir
norðan.“ Það er ekki fyrr en í
Vallaannál sem sr. Eyjólfur lærði
Jónsson Vallaprestur skrifaði, að
nákvæmnin eykst. Um árið 1701
skrifar sr. Eyjólfur: „Um
sumarmál kom bjarndýr á land í
Svarfaðardal með tveimur
húnum, var dýrið drepið en hún-
arnir látnir lifa.“ Því miður getur
sr. Eyjólfur ekki um hvað af hún-
unum varð. Vafalaust hafa þeir
þó verið tilbreyting á hinum
svarfdælska hvundegi á þeim
tíma og væru enn. Líklegt verður
að teljast að þeir hafi ekki orðið
gamlir, því að bjarndýr verða
fljótt illviðráðanleg.
Næst er getið hvítabjarna í
Eyjafirði harðindaárið mikla
1791. Þá segir í Esphólsannál:
„Frá hafís komu tveir birnir á
land hér norður, einn á Látra-
strönd sem var skotinn, annar í
Fljótum sem tók þar sauðkind úr
húsi.“ Næsta dýrs sem annálar
geta um verður vart árið 1844. Þá
má lesa þessa ógeðfelldu frásögn
í annál 19. aldar: „Bjarndýr kom
á land á Upsaströnd, var inarið
úr því lífíð, maðkaði síðan og
varð engum að notum.“ Þegar
þetta gerðist var konungur
nýlega búinn að afsala sér einka-
réttinum til feldkaupa og sr.
Baldvin Þorsteinsson síðasti
presturinn sem sat á Upsum var
kominn á sjötugsaldur, svo ætla
má að bjarnarskinn á kórgólf
kirkjunnar hefði verið vel þegið,
en það maðkaði sem sagt og var
engum að notum.
Frostin miklu 1855
Nú líða 11 ár. í ævisögu Þorsteins
á Skipalóni eftir Kristmund
Bjarnason segir um árið 1855
„Geysilegar frosthörkur voru
þennan vetur, einkum í febrúar
og mars og komst frostið upp í
25°R (þ.e.s. rösklega 30°C frost).
Mátti þá ganga yfir Eyjafjörð
þveran og endilangan. Isbirnir
æfðu sönglist sína undir landi og
hreindýr hópuðust til byggða.
Jóhann á Skarði fær óboðinn gest í smiðjuna.
Fádæma heiðríkjur og stillur
voru lengst af.“ Ekki er þarna
getið um árekstra við birnina en í
Norðra 24. mars 1855 er þessi
skemmtilega frásögn úr ná-
grannabyggðalögunum: „í Fjörð-
um í S-Þingeyjarsýslu urðu menn
varir tveggja bjarndýra og var
annað lítið en hitt stórt, bæði
voru að veiða fugla í vökum.
Líka sást eitt við svonefndan
Sjávarsand, sem liggur fyrir botni
Skjálfandaflóa var það að æðar-
fuglaveiði - varð einum manni
sem þetta heyrið að orði að
bangsa mundi þykja álíka vænt
um veiðilögin og sér. Ekki gaf
dýrið sig að mönnunum, sem
fóru um sandinn. 12. þ.m. kl. 9
e.m. ætluðu 5 menn úr Húsavík
fram að lágvaðavökum, en er
þeir voru komnir skammt fram
yfir s.n. Böku sáu þeir hvar stórt
bjarndýr kemur mjög mjúklega
að þeim. Mennirnir voru verju-
lausir, þorðu því ekki annað en
að hverfa til baka og í land og
fylgdi bangsi þeim af kurteisi
sinni eitthvað á veg.“
Seinni hluti síðustu aldar ein-
kenndist af miklum kulda. Oft
kom þá hafís að landinu og
fylgdu honum stundum bjarndýr.
í marsmánuði 1870 birtist í blað-
inu Norðanfara fréttabréf ritað
25. febrúar. Þar segir: „...í vik-
unni sem leið kom bjarndýr á
land í Ólafsfirði." Það dýr hefur
vafalaust farið út á ísinn aftur,
því að ísbjarnadráp frá þessum
tíma virðast ágætlega tíunduð.
Frostaveturinn fyrri
Seinni hluti vetrarins 1880-81
hefur á síðari tímum verið kall-
aður frostaveturinn fyrri. Þá var
mikið um bjarndýrakomur til
landsins. í febrúarhefti Norðan-
fara segir að tvö bjarndýr, annað
húnn á stærð við fullorðna sauð-
kind, hitt gráskjótt tölvert stærra
hafi sést nálægt Gullbrekku í
Eyjafirði í byrjun mánaðarins.
Þá er þess getið að á Yxnafelli
hafi hross fælst óvenjulega á
þessum tíma og maður á Æsu-
stöðum séð undarlega skepnu þar
uppi í fjallinu. í 5. tölublaði
tímaritsins Súlna segir Jónas
Halldórsson frá Rifkelsstöðum
frá þessum atburði. Hann segir
að börn bæði frá Hóli á Staðar-
byggð og Bringu hafi séð „gráa
hesta“ þar sem þeirra var ekki
von. Síðan segir Jónas: „Víkur
nú sögunni að Öxnafelli. Þar svaf
maður frammi á dyralofti þessa
nótt. Heyrði hann fyrirgang mik-
inn utan dyra, klórað í þilið og
rjálað við hurðina. Hélst hann
ekki á loftinu en flýði til bað-
stofu. Morguninn eftir sáust slóð-
ir kringum bæinn og leyndi sér
ekki að þarna höfðu bjarndýr
verið á ferðinni, þó að hvergi
sæust þau. Seinna sást slóð eftir
dýrin frammi á Gilsárdal. Var
hún rakin fram á fjöll, en ekkert
dýr fannst“. Sumarið á eftir
fannst hræ af bjarndýri uppi á
Öxnafellinu og var talið að það
hefði drepist af að éta eitrað refa-
agn.
Heimsókn að Skarði
í mars 1881 segir „Norðanfari"
frá því að bjarndýr hafi sést á
Skarði í Laufássókn og annað á
leið milli Látrastrandar og Hrís-
eyjar. í fréttinni er tekið fram að
hvergi hafi þessi dýr sýnt sig í því
að ráðast á menn eða skepnur né
brjóta upp hús eða hjalla, heldur
ætíð hörfað undan þá þeim var
veitt eftirför og því ekki tekist að
vinna þau. I annari frétt í þessu
sama blaði er frá því sagt, að bæli
eftir bjarndýr hafi fundist undir
baðstofuglugga í Laufási, en dýr-
ið var horfið er menn komu á
fætur. Þar var komið dýrið sem
kvöldið áður hafði heimsótt Jó-
hann Bessason bónda á Skarði,
og er sú saga nánast orðin þjóð-
saga. Skapti „í Slippnum" barna-
barn Jóhanns segir svona frá
þessum atburði í æviminningum
sínum sem Bragi Sigurjónsson
skráði: „Svo bar við síðla dags að
Jóhann stóð í smiðju sinni að
eldsmíði. Sló hann hákarlaskálm,
raunar fremur tvær en eina, og
hafði báðar í hitunni, þegar
skyndilega dimmdi mjög í smiðj-
unni, en fyrir henni var tvískipt
hurð og var efri hlutinn uppi á
gátt til birtuauka og svölunar við
eldsmíðina. Verður Jóhanni litið
fram í dyrnar við myrkvun þessa
og sér, hvar bjarndýrshaus að
herðum fyllir dyraopið að mestu.
Bjarndýrið skimaði forvitnisaug-
um um smiðjuna en virtist láta
sér hægt, og varð Jóhanni það
fyrst fyrir að seilast sér um öxl til
fýsibelgsins, sem var handknú-
inn, og tók að glæða eldinn með
hægum, jöfnum dælutökum.
Hvítglóandi skyldu járnin vera,
ef þyrfti að berjast með þeim við