Norðurslóð - 18.12.1996, Blaðsíða 12

12 — NORÐURSLÓÐ
Mjólkurflutningar fyrir hál
Gunnar Jónsson og Halldór Gunnlaugsson segja
Til að fínna eitthvað út um furtíð mjólkurflutninga í daln-
um fór undirritaður að hitta tvo gamla mjólkurbíl-
stjóra. Þá Gunnar Jónsson og Halldór Gunnlaugsson,
Gunna Hær og Dóra á Melum. Þeir urðu fúslega við
beiðni um spjall |)ví sjálfa fýsti þá að rifja upp þennan
tíma og þetta starf sem þeir eitt sinn helguðu unga
krafta sína. Við geystumst fram og aftur um söguna, Gunnar og Hall-
dór lögðust í miklar pælingar við að nafngreina bílstjóra fyrr og síð-
ar, tegundir og númer á bílum, forsvarsmenn bænda o.s. frv. Þar
höfðum við líka góða stoð af samantekt Brynju Grétarsdóttur um
mjólkurflutninga í dalnum í Súlum 1983 (sem spyrillinn þekkti
reyndar ekki til fyrirfram). Við fundum glöggt að þeim fer nú ört
fækkandi sem muna að segja frá frumherjatímanum í mjólkurflutn-
ingum. Nokkuð var spáð í gamlar myndir og hringt í langminnuga
menn í sambandi við ártöl. Já, ártölin var erfíðast að muna.
Mjólk og fólk
Byrjum á byrjuninni: Hver voru
fyrstu kynni ykkar af mjólkurbíl-
um?
Gunnar: „Fyrstu kynni sem ég
man eftir voru þegar ég var sendur
í „sveit” að Gauksstöðum á Sval-
barðsströnd til Stefán Asgeirsson-
ar og Idu konu hans [foreldrar
Erlu, síðar húsfreyju á Skáldalæk].
Ég fór þá inn á Akureyri sem far-
þegi í mjólkurbíl. Sá bíll keyrði
bæði mjólk og fólki, var áætlunar-
bíll. Hann var búinn að smala
mjólkinni úr dalnum snemma að
morgninum, og fór klukkan átta
inneftir. Tók þá fólk og vörur inn-
eftir um leið, síðan tómu dunkana
og eitthvað af vörum fyrir Kaupfé-
lagið innanað aftur, og fólk. En frá
Akureyri og út að Svalbarðseyri
fór ég með bát. Það voru ekki fam-
ir að ganga mjólkurbílar þaðan.”
Þetta var nálægt 1935. Það sem
Þórarinn
Hjartarson
skrifar
Gunnar lýsir hér eru mjólkurflutn-
ingar á fyrsta áratug þeirra. Helsta
einkenni þeirra þá var að þeir voru
samofnir fólksflutningum. Þá höfðu
mjólkurbílarnir talsvert pláss fyrir
farþega. Bílamir vom keyptir nýir.
Sá fyrsti var Chevroletbíll árgerð
1934 með sex manna húsi, með
palli og tégrind á eða „körfu”.
Fyrsti bílstjóri hans mun hafa verið
Gestur Hjörleifsson. Annar bíllinn
var einnig Chevrolet árgerð 1939
með tíu manna húsi, en honum var
vikið í önnur verk þegar sá þriðji
kom, sams konarbíll, árgerð 1941.
Það var „Gamli Gulur”. Um 1942-
43 varð á breyting. Þá voru keyptir
2 vörubílar til mjólkurflutninga,
Chevrolet og Ford, með tveggja
manna húsi meðan „Gamli Gulur”,
var tekinn úr mjólkinni og fór að
flytja fólk og vörur milli Dalvíkur
og Akureyrar á vegum Kaupfé-
lagsins. Þar með vora flutningar á
mjólk og fólki aðskildir. Og sama
ár, 1942, fór BSA að senda rútu
daglega til og frá Dalvík (hafði áð-
ur sent minni bíla). Halldór Gunn-
laugsson keyrði þessa rútu fram til
1946, þegar KEA keypti rútuna og
yfirtók þann akstur. Halldór hafði
oft samflot með mjólkurbílnum
inneftir.
Halldór: „A þessum árum vora
aðrir ökumenn sem smöluðu mjólk-
inni úr dalnum á nóttunni. Þeir
fóru svona um þrjúleytið á nótt-
unni. Svo tók Steini Jóhannesar
við og keyrði mjólkina inneftir
klukkan átta. Ég man að í þessum
næturakstri voru bæði Sigtýr og
Tóti Þorsteins. Ég fór oft með Þór-
arni veturinn 1941-42 til að fá að
aka vörabíl og æfa mig fyrir meira-
prófið. Á þeim árum sem ég keyrði
rútuna fyrir BSA var Ámi Arn-
gríms á „Gamla Gul" og keyrði
fólki og vörum daglega til og frá
Akureyri. Og ég man að hann fór
tvo morgna í viku hring í sveitinni
og sótti þangað farþega sem höfðu
pantað ferð inneftir.”
Þeir bílar sem nefndir hafa
verið vora bara eindrifnir bílar og
lítt fallnir til að keyra í snjó. Á
snjóavetrum höfðu bændur mikið
til orðið að koma mjólkinni sjálfir
til Dalvíkur, á hestasleðum, þaðan
sem hún var flutt á bát. En líklega
var það 1946 eða 1947 að keyptir
vora tveir „trakkar” eða „vetrarbíl-
ar” af gerðinni GMC frá Sölunefnd
vamarliðseigna. Það breytti miklu
því þetta reyndust frábærlega dug-
legir bílar í snjó. Og nú varð það
meginreglan að mjólkurbílstjór-
amir sjálfir kláruðu dæmið til
enda, nema í verstu ófærð. En það
var ekki ailtaf létt.
Hvenær fóru Gunni og Dóri
sjálfir að keyra mjólk?
Gunnar komst að því eftir mikla
útreikninga að hann hafi farið að
keyra mjólk 1946 eða 1947 og
Annáll mjölkurflutninga
í Svarfaðardal
Nokkur helstu ártöl í svarfdælskum mjólk-
urflutningaannál eru þessi:
1928: Mjólkursamlag KEA stofnað.
1934: Um sumarið er llutt nijók úr Svarf-
aðardal í tilraunaskyni, áður en lokið var
við að tengja veginn innan að. Fyrsti bíllinn
er Chevrolet með sex manna húsi, árgerð
1934. Gestur Hjörleifsson er fyrsti bílstjór-
inn.
1935: Stofnuð Mjólkurdeild Svarfdæla, þann
7. apríl, og bændur hér gerast þannig full-
gildir aðilar að Mjólkursamlaginu. Útibú
KEA á Dalvík annast tlutningana, leggur til
bíl og bílstjóra.
1939: Keyptur annar bíll, Chevrolet með tíu
manna húsi (A 168), og 1941: Keyptur ann-
ar eins (A 318)
Þessi l'yrstu ár og á stríðsárunum var mjólk
einnig send að vetrinum, en eitthvað stopull.
Það var með bát, og urðu þá bændur að koma
henni til Dalvíkur - aðallega á hestasleðum.
Flutningur á sjó var dýr.
1943 Teknir í notkun tveir vörubílar (árg. 42)
en „mjólkurrúturnar" teknar í annað. Þá var
farið að safna mjólk úr allri sveitinni dag-
lega. a.m.k. að sumrinu. Um svipað leyti
var farið að opna gegnum skafla með mann-
safnaði og greiddi ríkið hálfan kostnað.
1946-7: Mjög snjóþungur vetur. Um það leyti
kaupir Kaupfélagið tvo „trukka” af Sölu-
nefnd varnarliðseigna. Undirballans var á
flutningunum. KEA vildi losa sig úrþeim.
1950: Stofnað Mjólkurllutningafélag Svarf-
dæla. Félagið var í eigu bænda og þeir
stjórnuðu því gegnum stjórn Mjólkurdeild
Svarfdæla, en Baldvin kaupfélagsstjóri sá
áfram um daglega framkvæmd.
1951: Mjólkurflutningafélagið kaupir fjóra
bíla, tvo sumarbíla og tvo vetrarbíla, af
ÚKED. Þetta félag átti og rak alla mjólkur-
bfla hér til ársins 1977, þegar tankbílamir
komu og Mjólkursamlagið tók að sér alla
mjólkurflutninga.
Það er vert að velta aðeins fyrir sér hvaða
þýðingu mjólkurflutningarnir höfðu og við
hvaða skilyrði þeir voru reknir fyrstu árin.
Á seinni hluta síðustu aldar fór sjálfsþurft-
arbúskapur Svarfdælinga að breytast í meiri
markaðsbúskap. Helsta söluvaran var skreið
og um tíma eitthvað af sauðum á fæti til
Englands, fram til 1896. Upp úr aldamótum
hætti svarfdælsk bændaútgerð að mestu en
áratuginn 1910-20 blómstraði hér saltkjötssala
og varð að helstu tekjulind bænda. En
viðskiptakjör íslenskra bænda snarversnuðu
frá 1920. Verðfall varð á helstu búfjárafurð-
um, saltkjöti, gærum og ull, unr 30-50%. Það
smáskánaði í lok áratugarins en frá 1931 end-
urtók sagan sig. 1 nýju kreppunni hrundi verð
helstu afurða aftur um ca. 40%. Þetta var því
verra af því bændur höfðu í stórum stíl fjárfest
og sett sig í skuldir í lok 3. áratugarins. Þetta
var alvarlegt ástand og hefði orðið ennþá alv-
arlegra ef ekki hefði komið til nýtt bjargræði:
mjólkursalan. Mjólkursala lil vaxandi kaup-
staða landsins var í uppsveiflu á 4. áratugnum
og verð á mjólkurafurðum hélst miklu stöð-
ugra en á dilkakjötinu. Mönnum varð nú fljót-
lega 1 jóst að Eyjafjörður, þar með talinn Svarf-
aðardalur, hentaði betur fyrir kúabúskap í stór-
um stíl en fyrir stór fjárbú. Fyrstu árin eftir
1928 var llutt mjólk lil Akureyrar úr 7 hrepp-
um: Svalbarðs-, Öngulsstaða-. Saurbæjar-,
Hrafnagils-, Glæsibæjar-, Skriðu- og Arnar-
nesshreppum. Lengra varð ekki komist með
góðu móti vegna vegaleysis.
Lokið var við að tengja bílveg frá Akureyri
til Dalvíkur 1935. Það sama ár var stofnuð
Mjólkurdeild Svartdæla (hún hefur æ síðan
náð yfir bændur í Svarfaðardals- og Dalvíkur-
hreppum). Kreppuhrjáðir bændumir gripu nú
fegins hendi tækifærið til að afla tekna á ný.
En vegakerfið í Svarfaðardal bauð rétt með
herkjum uppá bílaumferð að sumri til. Segja
má að sala mjólkur yrði önnur helsta tekjulind
bænda áður en nokkur vegur var til að flytja
hana, og það í einni snjóþyngstu sveit sýslunn-
ar. Sú staðreynd sýnir vanda mjólkurbílstjór-
anna í hnotskurn.
Frá upphafi mjólkurflutninganna og all-
lengi síðan var mikill áhugi fyrir stofnun ein-
hvers konar mjólkurvinnslustöðvar eða rjóma-
bús á Dalvík, með gerilsneyðingu, smjörgerð
o. II. Á meðan var það álitamál meðal bænda
og deilumál við KEA hvort flytja ætti mjólk-
ina inneftir ellegar vinna úr henni ytra.
Mjólkursalan varð til að hvetja menn til
dáða við að lagfæra veginn um sveitina. Ég
hef ekki skoðað sögu svarfdælskra vegamála.
En mér sýnist að mjólkurbíllinn hafi á fyrstu
árunum brotist hringinn um miðsveitina, þ.e.
farið fram á Tungur, en lítt eða ekki ekki fram
í dalina. Síðan sóttu bílamir innar eftir dalnum
í áföngum. Innan skamms tíma fór bíllinn að
fara fram að Hóli. Seint á stríðsárunum fór
hann fram að Lambá og um 1950 fram að
Sandá. í Skíðadal komst hann mjög fljótlega
fram að Dæli. Það mun hafa verið ca. 1942-43
sem mjólkurbíll komst í Kóngsstaði. Vel að
merkja að sumarlagi. Ymsir bændur úr dölun-
uin lögðu það á sig að fara með mjólkina langa
leið í veg fyrir mjólkurbílinn áður en vegur
kom til þeirra.
Það var fastur liður á fundum Mjólkur-
deildarinnar a.m.k. fyrstu 10 árin að álykta um
vegabætur. Áskorunum var beint til þing-
manna kjördæmisins, sýslunefndar og um-
dæmisstjóra Vegagerðarinnar t.d. um að brúa
Hofs- og Brimnesá og laga Holts- og Grundar-
skriður. Síðar meir halda fundirnir áfram að
krefjast lagfæringa á ýmsum snjóþungum
vegaköflum. Það er reyndar mjög fróðlegt að
sjá hvað starfsemi KEÁ er Ijölbreytt á þessum
árum. KEA hafði töluverð afskipti af vega-
lagningu, lánaði m.a. efni í tvær brýr í Svarf-
aðardal 1934. Á 5. áratugnum greiddi KEA
Ijórðung snjómoksturs hér útfrá á móti ríkinu
og hreppunum. Og KEA stundaði rútubíla-
rekstur um héraðið. Allt er þetta rekstur sem
oífar en ekki er á vegum opinberra aðila.
Líklega er það merki um aukið aðhald hjá
KEA þegar það dregur sig út úr mjólkurflutn-
ingum Svarfdælinga 1950, meðan það annað-
ist áfram flutningana um nálægari sveitir.
Bændum hér leist ekki of vel á að taka þá
alveg á sig. Þeir höfðu lengi barist fyrir því að
sitja við sama borð og aðrar sveitir sýslunnar
hvað mjólkurflutninga snerti, en nú sýndist
það markmið fjarlægjast enn. Urðu nú aftur
tíðari og háværari kröfurnar á hendur KEA um
mjólkurvinnslu á Dalvík. Sömuleiðis óskir um
ríkisstyrk við flutningana. En þó vindur stæði
í fangið spýttu menn í lófana og tókust á við
verkefnið að kaupa bílastofninn og reka.
Flutningskostnaðurinn var hærri en í hrepp-
unum innar í firðinum. En munurinn var minni
en ætla mætti. Ein forsenda þess voru traustir
bílstjórar. Og Svarfdælingum hélst vel á þeim.
Jón A. Jónsson hóf að keyra mjólkurbíl í maí
1957 og keyrir enn, þannig að í vor verða liðin
40 ár í smfelldum mjólkurakstri hans og má
slík ending merkileg heita.
Af fundargerðum Mjólkurdeildarinnar má
sjá selt mjólkurmagn Svarfdælinga í Samlag-
ið. Það voru engin ósköp framan af. Fyrsta ár
reglulegra flutninga, 1935, fóru 48 þúsund
lítrar. Næsta ár fóru 75 þúsund og 105 þúsund
það þriðja. Til samanburðar þá er það lítið
meira en mjólk frá einu meðalbúi í dag sem er
hátt í 100 þúsund. Þess má geta að fram til
1943 var nokkur hluti mjólkurinnar seldur
beint af bílunum á Dalvík, án þess að fara inn
f Samlag. Mjólkurframleiðslan jókst ört og
samfellt. Árið 1942 var innlögnin orðin 290
þúsund og 935 þúsund árið 1949. Það er næst-
um hægt að tala um sjömílnaskref. Fundar-
gerðir Mjólkurdeildarinnar einkennast af
þrótti og samstöðu meðal svarfdælskra bænda.
Fundir voru stundum oft á ári. Kosnir voru
fulltrúar á Mjólkursamlagsfund og menn fara
inneftir í stórhópum, halda eigið herbergi á
Hótel KEA og hafa sig óspart í frammi á fund-
inum. Einu sinni stóðu allir svarfdælsku full-
trúarnir á pallinum hjá Gunna Hær inneftir og
úteftir aftur, innan um skröltandi mjókurdunk-
ana. Þetta vora bjartsýnistímar hjá bændum og
af þeirri bjartsýni áttu Svarfdælingar sinn fulla
skerf. Það sýnir saga mjókurflutninganna.
Heimildir:
Brynja Grétarsdóttir, „Mjólkwflutmngar í
Svarfaðardal", Súlur 1983.
Árni Daníel Júlíusson, Bœndur verða bissnis-
menn - Saga KEA á árunum 1920-1940,
BA-ritgerð.
Fundargerðir Mjólkurdeildar Svarfdæla á Hér-
aðsskjalasafni Svarfdæla.